1. O’zbekistonda kimyo fani rivojlanishiga hissa qo’shgan olimlar

Sanoatda organik sintez organik birikmalar olishning turli tomonlarini o‘rganadigan bo‘lim hisoblanadi: sintez usullari, identifikatsiyalash, jihozlar va boshqalar. Organik sintez asosiy (metanol, anilin, sirka kislotasi, polimerlar ishlab chiqarish) va nozik (bo‘yoqlar, dorivor va aromatik moddalar, o‘simliklarni himoya qilish vositalari ishlab chiqarish) turlariga bo‘linadi. Organik moddalarning eng muhim sanoat manbalari sintez gazi, tabiiy gaz, neft va ko‘mirdir. Murakkab organik
birikmalarni sintez qilishda boshlang‘ich moddalar, oraliq mahsulotlar va tayyor mahsulot farqlanadi.
Organik moddalarning kimyoviy texnologiyasi
Organik moddalarni ishlab chiqarishning kimyoviy texnologiyasi tabiiy mahsulotlarni yarim tayyor mahsulot-larga qayta ishlashdan iborat bo‘lgan
usullar to‘plami. Ush bu texnologiya to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydali qazilmalarni qayta ishlash jarayonidir.
Qayta ishlash jarayoni quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  neft xomashyosi;
  
• 
  ko‘mir;
  
• 
  tabiiy gaz;
  
• 
  boshqa yonuvchan moddalar.
  

Bundan tashqari, sun’iy polimerlar,
turli bo‘yoqlar va preparatlarni olish usullari mavjud.
Amalga oshiriladigan kimyoviy texnologiya besh toifadan iborat tasnifga ega:

• 
  gidromexanik;
  
• 
  diffuziya jarayonlari;
  
• 
  mexanik;
  
• 
  kimyoviy;
  
• 
  issiqlik.
  

Shu bilan birga, bu bosqichlar muhim xususiyatga ega. Bosqichlar doimiy va davriy bo‘lishi mumkin. Gidromexanik usulning mohiyati turli xil bo‘yoqlar, kauchuk, plastmassa, spirtlar olishdir. Bu usul mexanik ishlashdan ko‘ra o‘zlarining afzalliklariga ega.
Organik moddalarni olishning kimyoviy texnologiyasi quyidagi
imkoniyatlar bilan tavsiflanadi:
-xomashyoning yangi navlarini olish jarayonida iqtisodiy segmentni jalb qilish;
qimmatbaho turdagi moddalarni keng tarqalgan shunga o‘xshash mahsulotlar bilan almashtirish;
-turli kimyoviy reagentlar olish uchun ishlab chiqarish chiqindilari va ikkilamchi xom ashyolardan kompleks foydalanish. Organik kimyo sanoati turli xil plastmassalarning keng assortimentini ishlab chiqaradi. Chiroyli attorlik buyumlari, stol lampalari, radiolar, suv o‘tkazmaydigan ko‘plab plastmassa

buyumlar keng tarqalgan. Biroq, plastmassalarning ahamiyati nafaqat ulardan kiyim-kechak va uy-ro‘zg‘or buyumlarini ishlab chiqarishda, balki sanoat uchun minglab mahsulotlar – kichik boshqaruv tugmalaridan tortib katta mashina qismlarigacha ishlab chiqariladi. Avtomobil mexanizmlari va kuchli prokat tegirmonlarining qismlari, telefon apparatlari va to‘quv mashinalari, eng katta elektr mashinalarining izolyatsiyasi va samolyotda xavfsizlik oynalari bular plastmassani qo‘llash sohalarining to‘liq ro‘yxati emas, ularsiz texnologiyaning rivojlanishini tasavvur qilib bo‘lmaydi.

• 
  Organik kimyo sanoati qishloq xo‘jaligini nafaqat zararkunandalarga qarshi kurash vosi- talari bilan taʼminlaydi, balki o‘simliklarning o‘sishi va mevalarning pishishini tezlashtiradigan turli moddalar bilan ham taʼminlaydi.
  

Ko‘pgina davlatlarda organik kimyo sanoati asosan ko‘mirni qayta ishlash mahsulotlariga asoslangan. Masalan, atsetilenning 88% i karbid usulida, 100% i aromatik uglevodorodlar esa yengil kokslangan smoladan olinadi.

• 
  Zamonaviy qishloq xo‘jaligida organik kimyo sanoatining ko‘plab mahsulotlari muhim o‘rin tutadi. Masalan, sanoat miqyosida gerbitsidlar – begona o‘tlarni yo‘qotadigan moddalarni ishlab chiqarishni rivojlantirish juda istiqbolli; ulardan
  
• 
  foydalanish qishloq xo‘jaligi ekinlarini parvarish qilish uchun mehnat xarajatlarini sezilarli darajada kamaytiradi. Insektitsidlar va fungitsidlar - qishloq xo‘jaligining zararkunandalari bo‘lgan hasharotlar va zamburug‘larga qarshi moddalar katta ahamiyatga ega.
  
• 
  Atsetilenga asoslangan neft va sintetik kimyo sanoatining barcha tarmoqlarini kimyoviy moddalar bilan to‘ldirdi. Alifatik birikmalar ishlab chiqarishning muhim xususiyati katalitik reaksiyalardan, ayniqsa, gaz fazasida foydalanish va buning natijasida uzluksiz jarayonlarning rivojlanishi va tannarxning tez pasayishi hisoblanadi.
  
• 
  Ba’zi oddiy birikmalarni neftdan ham, o‘simliklardan ham olish mumkin. Etil spirti kauchuk, plastmassa va boshqa organik birikmalar ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida ishlatiladi.
  
• 
  Uni etilenni (neftdan) katalitik gidratsiyalash yoki shakar sanoati chiqindilarini fermentatsiyalash yo‘li bilan olish mumkin (Braziliyada yoqilg‘i sifatida etanoldan foydalanish ekologik vaziyatni yaxshilagan).
  

Polimer sanoatini alohida eslatib o‘tish kerak. Neftni qayta ishlash mahsulotlarining eng katta qismini monomerlar (stirol, akrilatlar, vinilxlorid, etilen) shaklida o‘zlashtiradi. Sintetik tolalar ishlab chiqarish yiliga 25 million tonnadan ortiq aylanmaga ega. Polivinilxlorid ishlab chiqarishda 50 mingga yaqin kishi shug‘ullanadi, yiliga 20 million tonna mahsulot ishlab chiqariladi.

• 
  Fotosurat birinchi marta qora va oq rangda bo‘lgan: kumush galogenidlarining atomlari yorug‘lik bilan o‘zaro ta’sirlashadi va bu tasvirni aks ettiradi. Rangli plyonkadagi rangli fotosuratlar ikki rangsiz reagent o‘rtasidagi kimyoviy reaksiya natijasidir. Ulardan biri aromatik amindir:
  

• 
  Klassik shakar kabi shirin ta’m beruvchi moddalar katta miqyosda ishlab chiqariladi. Aspartam (1965) va saxarin (1879) kabi boshqa shirin ta’m beruvchi moddalar ham ko‘plab miqdorda ishlab chiqariladi. Aspartam ikkita tabiiy aminokislotalarning dipeptididir: