1. Peptid bogʻlar amid bogʻlarning bir turi. Bir aminokislotaning sx-aminoguruhi (NH2) ikkinchi aminokislotaning a -karboksil guruhi bilan reaksiyaga kirishi natijasida hosil boʻladi

1.Peptid bogʻlar — amid bogʻlarning bir turi. Bir aminokislotaning sx-aminoguruhi (NH2) ikkinchi aminokislotaning a -karboksil guruhi bilan reaksiyaga kirishi natijasida hosil boʻladi. Bu reaksiyada bir molekula suv ajraladi. Oqsillar va peptidlar tarkibidagi — SO—NH— guruhi keto-yenol tautomeriya (ayrim kimyoviy birikmalarning bir-biriga erkin holda aylanish xususiyatiga ega bulgan strukturaviy izomerlar koʻrinishida boʻlishi) hola-tida boʻladi.Tautomeriya tufayli Peptid bogʻlarning 40% dan koʻproq qismi qoʻshbogʻli. Bu esa peptid zanjirning uzunligini yakka bogʻ holatdagiga nisbatan birmuncha qisqartirishga olib keladi. Tirik organizmlarda Peptid bogʻlarning hosil boʻlishi fermentativ re-aksiyalar yordamida amalga oshiriladi. Lab. sharoitida Peptid bogʻlarni kimyoviy va fermentativ reaksiyalar yordamida sintez qilish va parchalash usullari ishlab chikilgan. Bu usullar tabiiy peptidlarni sintez qilishga va peptid hamda oqsillarning aminokislotali tarkibi-ni, ularning ketma-ket joylanish tar-tibini aniklashga imkon beradi. Peptidlar peptid bogʻ orqali birikkan bir xil yoki har xil aminokislotalardan tashkil topgan organik birikmalardir. Tarkibidagi aminokislota soniga binoan, di-, tri-, tetra peptidlar va polipeptidlar boʻladi
2.Bir necha turdagi kimyoviy xabarchilar mahalliy yoki ko'proq tarqalgan signal uchun asab tizimida ishlaydi. Bular orasida peptidlar tuzilishi va funktsiyasi jihatidan eng xilma-xildir. Asab to'qimalarida ular odatda neyronlar yoki neyrosekretor hujayralar tomonidan ishlab chiqariladi va shuning uchun navbati bilan neyropeptidlar yoki peptid gormonlari sifatida ko'rsatilishi mumkin. Bundan tashqari, ko'plab peptidlar turli joylarda joylashgan endokrin hujayralar yoki boshqa hujayra turlari tomonidan ishlab chiqariladi. Darhaqiqat, xuddi shu peptidni ma'lum bir hayvon tarkibidagi barcha hujayra turlari bilan ifoda etish mumkin. Neyropeptidlar va peptid gormonlari hamma metazoanlarning asab va endokrin tizimlarida hamma joyda uchraydi. Ushbu peptidlar nafaqat ko'p miqdordagi aniq molekulyar shakllarda mavjud, balki ularning harakatlari va signal berish mexanizmlari bilan ham juda xilma-xildir. Shunday qilib, bitta hayvon turida 100 dan ortiq turli xil neyropeptidlar va peptid gormonlari (va ularning retseptorlari) bo'lishi mumkin va ularning har biri bir nechta funktsiyaga ega bo'lishi mumkin. Peptidlar genomda prepropeptidlar deb ataladigan kattaroq oqsillarning qismlari sifatida kodlangan. Ushbu to'g'ridan-to'g'ri kodlash butun hayvon genomlari ketma-ketligi bilan neyropeptidlar va peptid gormonlarining umumiy ro'yxatini taxmin qilish mumkinligini anglatadi. Bunday ketma-ketlik ma'lumotlari neyropeptid evolyutsiyasini tahlil qilish uchun ham ishlatilishi mumkin va shuni ko'rsatadiki, ba'zi peptidlar ketma-ketligi turlarning keng doiralarida yaxshi saqlanib qolgan, boshqalari sezilarli o'zgaruvchanlikni namoyon qiladi, ba'zilari esa ba'zi taksonlarga xosdir. Ushbu bobda biz ba'zi holatlarda nafaqat peptidlar ketma-ketligini, balki retseptorlari tuzilishlarini va ta'sir mexanizmlarini va fiziologik funktsiyalarni umurtqasizlardan umurtqali hayvonlarga saqlab qolish mumkinligini ko'rsatamiz.
3.Ўсимлик ва ҳайвон организмларида моносахаридлар билан бирга дисахаридлар, трисахаридлар ва бошқа олигосахаридлар ҳам учрайди.Улардан энг кўп тарқалгани дисахаридлар ҳисобланади. Олигосахаридлар моносахаридларнинг ангидридлари ҳисобланади. Дисахаридлар иккита бир хил ёки ҳар хил моносахаридлардан ташкил топади. Дисахаридлар оксогурухга реакция бермайди.Сахароза - ўсимликларда кўп учрайди. Масалан, у асосан шакар қамишидан олиниб, қамиш шакари деб ҳам юритилади. Сахароза лавлагида ҳам кўп миқдорда бўлади. Шунинг учун уни саноатда асосан шакар қамиши ва лавлагидан олинади. Сахароза ширин таъмга эга, у сувда яхши эрийди, буриш бурчаги [a]D=+66,50. Сахароза гидролизга учратилса глюкоза ва фруктоза моносахаридларини беради, ҳосил бўлган глюкоза ўнгга, фруктоза эса чапга буради, чапга буриш бурчаги кучли бўлгани учун улар эритмасининг аралашмаси чапга буради. Бундай гидролизни инверсия жараёни деб ҳам аталади. Бу жараённи амалга оширувчи энзимни инвертаза, ҳосил бўлган глюкоза ва фруктозалар аралашмасини - инверт қанди деб аталади. Сахароза фелинг суюқлигини қайтармайди ва фенил гидразин билан таъсирлашмайди. У жуда яхши кристалланади, Тсуюқ.=184 0C.

(+)-Сахарозани суюлтирилган сувли кислота ёки инвертаза (дрожжадан олинган) ферменти билан гидролизга учратилса тенг миқдордаги D-(+)-глюкоза ва D-(-)-фруктозалар ҳосил бўлади. Демак, сахароза бир молекула D-(+)-глюкоза ва бир молекула D-(-)-фруктозадан тузилган деб ҳисоблаш мумкин. Ҳосил бўлган глюкоза ва фруктоза аралашмасини хроматография йўли билан аниқлаш ва ажратиб олиш мумкин.

Мальтоза - солод қанди, крахмалга диастатик ферментни таъсир эттириб олинади. Бу фермент арпа ва солод уруғларининг янги кўкарган ўсимталарида кўп бўлади. Мальтоза икки молекула глюкозадан тузилган бўлиб, унинг биттаси бошқа молекуласи билан 4-ҳолати бўйича a-гликозид типида боғланган. Мальтоза феллинг суюқлигини қайтаради, гидразон ва озазон ҳосил қилади. Мальтоза мальтаза энзими (ачитқиларда, моғол грибларида учрайди) таъсирида глюкозагача парчаланади.

Мальтоза a- ва b-форма кўринишларда мавжуд [a]D=+168 ва +112°. Шунинг учун эритмада мутаротацияга учрайди ва [a]D=+136° бўлади. Бу фактлар шуни кўрсатадики, (+)-мальтоза карбонил гурухини реакцияга қобилиятли полуацеталь ҳолатда тутади. Бундай карбонил гурухи унинг молекуласида битта бўлади.

Мальтоза сувли кислота эритмаси билан гидролизга учратилса ёки унга ачитқидан олинган мальтаза ферменти таъсир эттирилса тўлиқ D-(+)-глюкозага айланади. Демак, (+)-мальтоза ҳосил бўлган D-(+)-глюкоза молекуласи хроматографик метод билан аниқланади ва иккита D-(+)-глюкозадан тузилган деб қараш мумкин бўлади.

Лактоза - сут қанди. Бу дисахарид сутда бўлади, уни сутнинг ширин зардобидан кристаллаб олинади. Лактозага кислота ва ферментлар таъсир эттирилса глюкозага ва галактозага парчаланади. Лактоза a- ва b- формада бўлади, буриш бурчаги [a]D=+55,30. Лактоза фелинг суюқлигини қайтаради. У ширин таъмга эга ва ёш организмлар учун тўйимли озуқа вазифасини бажаради.

Лактозани кислотали ёки энзиматик гидролиз қилишдан ҳосил бўлган глюкоза ва галактозаларни аниқлаш учун хроматографик методдан фойдаланилади.

Целлобиоза. Бу дисахарид октаацетат кўринишида целлюлозадан уни сирка ангидриди ва концентрланган сульфат кислотаси таъсирида гидролизга учратиб олинган (Скрауп ва Кёнинг, Франшимон). Эркин ҳолатдаги целлобиоза яхши кристалланади, сувда яхши эрийди, спиртда ёмон эрийди, [a]D=+34,60. У қайтарувчи ҳисобланади, озазон беради. Уни кислота ёки энзим (целлобиоз) таъсирида қайнатилса глюкозагача парчаланади. Целлобиоза ҳайвонот ва ўсимликлар дунёсида кўп тарқалган. Унинг солод, арпа ва жовдар уруғларининг ўсимталарида, ўрик данаги мағзида ва шиллиққуртларнинг қорин шираларида ҳам борлиги аниқланган.