1. Проектив методикларни классификациялашнинг аҳамияти. Текширувчилар ва ситуатив омиллар

Рене Жил методикаси. – Муаллифнинг ушбу тести болаларнинг шахслараро муносабатлари ҳамда унинг оилавий муносабатларнинг идрок қилинган соҳасини тадқиқ қилиш учун мўлжалланган. Методиканинг мақсади боланинг ижтимоий мослашувчанлиги, унинг атрофдагилар билан алоқаси ва муносабатини очишдир. Методика визуваль – вербаль характерда бўлиб, болалар билан катталар расми тасвирланган. Вазифалар 42 та расм ва матн шаклидан берилган саволлардан тузилган. Тест билан ишлашдан аввал – болага расм асосида берилган саволларга жавоб беришлиги тушунтирилади. У расмлар билан танишиб чиққач, саволларни ўқиб жавоб беради. Лекин бу методика соф проектив эмас, балки анкета ва проектив тестлар оралиғида турувчи тест туркуми ҳисобланади.
“Геометрик фигуралар тести” проектив характердаги методикалар сирасига киради . Методика муаллифи Э. Мох ҳисобланади. Э.Мох ўз тестида инсон қиёфасини ифодалашда учта геометрик фигурадан фойдаланди. Яни айлана, учбурчак, квадратни танлади. Улар кайсидир маънода инсон проекциясини башорат қилади.
Айлана шакл – Инсоннинг майл соҳаси, ҳиссиёт олами, эмоционал кечинмаларининг кандай тусга эгалигини англатади. Агар текширилувчилар чизишда айланадан кўп фойдалансалар.
Учбурчак шакл-инсоннинг фантазияларини англатиб қай даражада ундан фойдаланганлигини англатади. Бу учбурчак шаклдан бир расмда қанча кўп фойдаланганлиги билан белгиланади.
Квадрат шакл-инсондаги ақл соҳаси бўлиб, рационал имкониятга қаратилган. Тест талабига кўра текширилувчи вазифада фойдаланган фигуралар сони 10 тадан ошмаслиги керак. Юқоридаги мисоллардан кўриниб тўрибдики, бугунги кунда проектив тестларсиз амалий психологияни ютуқларини сезиш қийин. Гарчи улар миллий муҳитимизга тўла жавоб бермасада, уларни модификация қилиш, қайта ишлаб чиқиш фанимиз салоҳиятини янада ошириши мумкин.
Шахс диагностикасида проектив методикалардан фойдаланиш Проектив техника психодиагностикада кенг қўлланилсада, ҳар бир проектив тестлардан фойдаланиш учун тестларга қўйиладиган психодиагностик талабларга риоя қилиш зарур. Лекин, ушбу тестларни стандартга солиш мураккабдир. Прогнозлик характерига кўра , бир қарашда оддий кўринсада , чет элда бу методикалр кенг имкониятли тестлар, деб қаралди. Проектив методикаларнинг диагностик қимматига эътибор беришдан олдин,унинг қўлланилиш соҳаларига эътибор бериш лозим.
1.Кадрларни саралашда,касбга йўналтиришда.
2.Ўқув фаолиятини ўрганишда ва тарбия жараёнини самарали олиб боришда.
3.Ижтимоий хулқ – атворни аниқлашда .(“Оила расми” тести мисол).
4.Ҳарбий чақирувга келаётган ёшларни психологик экспертиза қилишда.(Масалан,Психик ҳолатларнинг асосий параметрини аниқлаш тести).
5.Суд-психологик экспертизасида жиноятчи мотивлари ва мақсадларини очишда (Масалан,ТАТ тести орқали ўсмир жиноятчиларни).
6.Писхотерапивтик ёрдам ва психологик консультациялар жараёнида мижозларни ўрганишда (масалан “Агрессивлик тести” ва “Фрустрацияли вазият тести” оркали).
7. Амалий психологларнинг турли фолиятида (олий таълим ва мактаб таълимида таълим ва тарбия муаммосида).
Юқоридаги талаблар қўлланилиш соҳаси талаби бўлса, тадқиқодчилар учун аввало, тестнинг назарий асосини билиши ва тестни апробация қила олиши, асосий талабдир. Бундан ташқари клиник психологияда болаларнинг нормал ривожланиши ва аномалияларини аниқлашда ҳам қўлланилган.Бу ҳол яна тест имкониятлари юқорилигини ва ишончлилигини кўрсатади.Лекин натижалар баъзида стандартликни талаб этади.
Уларда тадқиқот охирида фориғланиш, қутулиш ҳолати содир бўлганлиги, проектив техниканинг яна бир ўзига хос жиҳати эканлиги исботланди. Проектив техника асосан қўйидаги материаллар билан амалга оширилган. Сув, лой, метал парчаси, кубикчалар каби материалларни ўз ичига олади. Терапевтик ўйинларнинг бирида, болаларга қисмларга ажратилган қўғирчоқ берилган. Уларни йиғиш ҳолати болалардаги агрессив ҳолат ва ота-оналарига бўлган муносабатни белгилаган. Театр кўринишидаги ўйинлар болаларда эмоционал кўтарилиш ва катарсис (фориғланиш) ҳолатини олиб келган. Тест техникасини бола бажара олмаса, уларга қўшимча равишда кичик суҳбат ва интервъю ўтказилган. Асосий муоаммо эса тест ўтказиш эмас, тадқиқодчиларнинг тест талабларидан қўрқиши, яъни валидлик ва ишончлик натижаларни олишдан қўрқиш. Клиник психологияда тест натижаларидан норма олишда текширувчилардаги қобилиятлар алоҳида босқичга этапга солинади. Баъзи олимлар Роршах тести ва ТАТ тестини таҳлил этишда уларни фалсификация қилиш кераклигини таъкидлайдилар.Текширувчилар жавобларидан қониқмасалар тадқиқодчи ёрдам бериши ва ҳоҳишларини ҳисобга олиши керак.