1. Qádiriyatlardı filosofiyalıq túsiniw

3. Milliylikke tiykarlanǵan baynalminal
tárbiya milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlar ortaqlıǵın
taminlashning zárúrli shárti.
Kóp milletli mámleketimiz sharayatında milliylikke tiykar-langan baynalminal
tárbiya milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyat -lar ortaqlıǵın ta‟minlashning eń
zárúrli shárt esaplanadı. Respublikamızda adamgershilikli, demokratiyalıq jámiyet qurıw ushın
gúres háwij alǵan házirgi sharayatta baynalminal tárbiyanı jańa basqıshqa
kóteriw ushın, bárinen burın, milliylik hám baynal-milallik arasındaǵı dialektik
baylanıslılıq mexanizmin tolıq túsinip olmoq dárkar. Milliylik hám baynalminallıq
sezimleri insan iskerliginde óz ańlatpasın nelerde tabadı? Milliyliktiń
baynalminallıqqa ósip ótiw procesi qanday júz boladı? Insan daǵı milliy hám
baynalminal sezim hám sezim-larning bekkemligin ańlatiwshı kriteryalar
nelerden ibarat? Adamlarda anıq baynalminal qádiriyatlardı forma -lantirish
ushın qanday tárbiyalıq islerdi ámelge asırıw zárúr?
Milliylik degende, bárinen burın, óz milletin kótermelew jáne onı qorǵaw,
milliy namıs hám ózimshillik sezimi, óziniń tili, ádebiyatı, mádeniyatı hám san‟ati,
dini, tariyxı hám úrp-ádetleri, barlıq ma‟naviy qádiriyatların qádirlew, ózi tuwılıp,
voyaga jetken ana úlkein ardoqlash, onıń tábiyaatı, dáryaları, kóli, tap-taza
aspanı menen maqtanıw túsiniledi. Baynalminallıq degende basqa millet hám
elatlar mápin bárháma e‟tiborga alıw, olardıń tili, ádebiyatı, mádeniyatı,
san‟ati, tariyxı, dini, úrp-ádetlerin húrmet qılıw, qadrlay biliw bolıp esaplanadı.
Basqasha aytqanda, bisotida baynalminallıq sezimi bolǵan insan daslep óz
milleti yamasa elatining milliy qádiriyatların ózlestirip aladı. Milliy qádiriyatlardı
ózlestiriw arqalı basqa millet hám elat jaratqan ulıwma insanıylıq qádiriyatlardı,
ya‟ni insaniyat jaratıp atırǵan barlıq aldıńǵı progressiv qádiriyatlardı ózlestiredi.
Milliylik hám baynalminallıq insan iskerligindegi biri ekinshisi menen dialektik
baylanıslı bolǵan eń áhmiyetli sezim hám sezimler bolıp tabıladı. Insannıń insaniy pazıyletlerin
xarakterleytuǵın eki jaǵday, eki dáreje bolıp tabıladı. Bul eki jaǵday, eki dáreje biri ekinshisisiz
yashay almaydı, ámeldegi de bolmaydı. Eger onıń biri ziyanlansa, ekinshisi
da tezlik penen ziyanlanadı. Basqasha aytqanımızda, insan iskerligindegi bul eki
sezimdiń biri kúshsizlansa, ekinshisi da tezlik penen zaiflashadi. Lekin sonı
bólek ta‟kidlash zárúrki, baynalminallıqtıń zami-nida milliy ań jatadı. Sebebi
insanda milliylik sezimi bolmasa, ol óziniń qaysı millet, elatga tiyisliligin
sezim ete almasa, sol millet yamasa elatning ekonomikalıq, siyasiy, materiallıq máplerin
tushinib yetmasa, onı qorǵaw ete bilmese, úrp ádetlerine ádetlerine ámel
etpese, mádeniyatı, áke-biyoti, tili hám tariyxınan jıraq bolsa, bunday kisi
anıq baynalminalshı bola almaydı. Shayırlar aytqanı sıyaqlı, milliy jerden
úzilgen adam salmaqsızlıq jaǵdayında jumıs kóreip atırǵan kosmonavtga uqsaydı. Ol na
aspanınıń jıraqlıǵın, na ana jerdiń azizligini biletuǵın “máńgúrga”
aylanadı.
Sovet hákimiyat jıllarında ámelge asırılǵan tárbiyalıq -ideologiyalıq
jumıslarımızda baynalminallıq milliylikten ajıratıp qoyıldı. Zor berip baynalminallik
haqqında gápirdiku, milliy ań, milliy namıs haqqında illa demadek. Umumta‟lim mektepleriniń programmalarında milliy mádeniyattı, millet tariyxın, milliy tildi
oqıtıwǵa e‟tibor berilmedi. Nátiyjede jigit hám qızlarımızdıń kóbisi milliy
qadri-yatlarimizdan benasib bolıp ulkeydiler. Shańaraqta da, mektepte de
Evropa mádeniyatı hám tariyxı úgit etildi. Milliy mádeniyat bolsa derlik esten shıǵarıp
qoyıldı. Ásirese, ózbek xalqiniń ámeliy san‟ati, zergerlik, aǵash
naǵıs oyıwshılıǵı, kórkem gúzeshilik, mıskerlik, tıgıwshı hayallıq e‟tibordan shette qaldı.
Dúnyanı lol qaldırǵan áyyemgi tariyxıy arxitektura estelikleri haqqında
sóylemedik. Óz tariyxımız qalıp, ózgeler tariyxın úyrendik. Jaslarımızǵa
ótken zamanda ózbek xalqi górsawat bolǵan, qol chekiw ornına barmaq basqan,
dep alahsiradik. Birov qolımızdan tartıp, hay biradar, awızıngga qaray sóyle, sen
górsawat dep atayotgan sol xalıqtıń ótken zamanda san-sansız medreseleri
bolǵan, sol xalıq dúnyaǵa At-Termi-ziy, Ahmad Yassaviy, Navaiy, Beruniy,
ibn Sino, Al-Xorezmiy, Ullıbek sıyaqlı oqımıslılardı jetkezip bergen, dep bizni
toqtatıp qo'ymadi.
Baynalminallik milliylikten bóleklengen halda qashannan berli abstrakt, ańlap
bolmaydı jaǵday retinde aytindi. Jámi-yatshunoslar milliylik procesin
tereńrek analiz etiwden ózlerin alıp qochdilar. Tadjikistan xalıq jazıwshısı Jeńimpaz
Niyoziy aytqanı sıyaqlı, baynalminallik, ya‟ni internatsionalizm aspanǵa shıǵarıp
qoyıldı. Oǵan qol uzatgan adamdıń kózi gúńgirt tartdı. Tuwrırog'i qolın
kuydirdik, kózin soqır etdik. Bul haqqında gáp ashqan kisi menen tiyisli organlar
shuǵıllanatuǵın boldı. Ulıwma, milliylik haqqında sóylew jınayat menen ese
dep qaraldi. Aqıbette awızın ko'pirtirib internatsionalizm tuwrısında ma‟ruza
oqıǵan unitar mámlekettiń úgitshi-targ'ibochilarining kasri bolıp esaplanıw
adamlardıń milliy manfatlari topıraqqa teńlestirildi, milliy namıs bo'g'ib
qoyıldı.
Milliy namıstı bo'g'ib taslawdan múddáhá milliy sananıń qáliplesiwine jol
qoymaw edi. Sebebi milliy namıs sezim-sidan benasib kisi milliy máp hám
milliy mútajlikti túsinip ololmaydi. Basqasha aytqanımızda, bunday kiside
milliy ań bolmaydı. Tap sol sebepli de kolonizatorlik siyasatınıń
bayraq kóteriwshileri Sovet hákimiyat jıllarında Orta Aziya hám Kazaxstan
respublikaları, ásirese Ózbekstanda adamlarda milliy sananıń rawajlanıwına
tıs-tırnaqları menen qarsılıq kórsetip keldiler. Milliy mádeniyat
rawajlanıwına jol qo'ymadilar. Jergilikli millet kisi-larining ma‟naviy
qádiriyatların kamsitib, onı joǵatıp tash-lashga, ásirese Orta Aziya hám
Kazaxstanlıqlar ushın áwlad hám ájdadlarınıń kem ushraytuǵın materiallıq miyraslarınıń
ajıralmaytuǵın bólegi bolǵan musulman mádeniyatı hám etikaın tag-tamırı menen qo'porib
taslawǵa urındılar. Milliy birshilik, milliy tatıwlıqtıń bir zatqa dushpanı
bolǵan jergiliklishilik, urıw -aymaqshılıq, tanıs-bilisshiliktiń rawajlanıwı
ushın barlıq múmkinshiliklerdi jaratıp berdiler. Bunday social illet-larning jıldanyilga barǵan sayın tereńrek túbir atıwın kórgen kolonizatorlar ish-ishlerinen
quvondilar. Kolonizatorlik siyasatınıń teoretikleri hám shólkemlestiriwshileri
jergiliklishilik hám urıw -aymaqshılıq adamlarda milliy sananıń rawaj -lanishida
tosqınlıq etetuǵın qúdiretli irkiniw ekenligi áp-áneydey biliwardi. Bunday
qolaysızlıqlar, tuwrısıda, yerli millet adamlarınıń milliy ózimshillikine tegdi.
Milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlar ortaqlıǵın ta‟minlash ushın
miynetkeshler arasında alıp barılıp atırǵan baynalminal tárbiyanining forma hám
uslablariga, mazmunına bólek e‟tibor beriw kerek. Ásirese, baynalminal
tárbiyanıń ekonomikalıq tiykarın islep shıǵıw zárúr. Sebebi kóp millet hám elatni
birlestirgen burınǵı birlespede baynalminal tárbiyanıń ekonomikalıq hasası jaratılmaǵan
edi. Ba‟zi bir respublikalar jaqpası bolıp qaldı, bul jerdegi xalıqlar basqalar
esabına yashayapti, degen o'ylovsiz baqlawlar milletleraro
munasábetlerimizge suwıqlıq túsirdi, adamlar -dıń milliy ózimshillikine tegdi.
Burınǵı birlespe hámeldarları millet hám elatlar, respublikalar birlespe fondınan
ne alıp atırǵanları tuwrısında kóbirek sóylewdi, basqalardan neler qabıl etip
alıp atırǵanları haqqında bolsa sóylewdi qalelamadilar.
Tap sol sebepli de kóp milletli Ózbekstan Sovet hákimiyattiń
ashshı sabog'ini uqib, baynalminal baylanıslar -dıń ekonomikalıq tiykarların úyrenetuǵın
bólek institut shólkemlestiriwi maqsetke muwapıq boladı. Biziń pikirimizcha,
tap sol institut kóp milletli mámleket sharayatında túrli mil-zaqım hám xaliqlardiń milliy
mútajliklerin úyrenip, onı qandı -rish jolları haqqında konkret usınıs hám jobalar islep
shıǵıw -de, qaysı millet, qaysı elat ulıwma mámleketlik fondına qansha úles
qosqanı, odan neler alıp atırǵanın anıq esap -kitap qılıwda múnásip rol
oynaydı. “Esaplı dos ayrilmas”, dep bıykarǵa búydewmegen. Álbette, bunda hár
bir millet yamasa elat islep shıǵarap atırǵan ónimler, olardıń kóp milletli mámleket
qaltasına qosıp atırǵan úlesleri jáhán bazarı bahalarında bahalanishi kerek. Áne
sonday mexanizm jaratpay turıp, túrli millet hám elatni ózinde birlestirib
turǵan mamla-katlar sharayatında milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlardıń
ortaqlıǵın ta‟minlab bolmaydı. Baynalminal tárbiyanıń nátiyjesi de
ózine muwapıq boladı.
Sovet hákimiyat jıllarında baynalminal tárbiya milliy tiykardan ajıratıp ámelge
asırıldı. Umumta‟lim mektepleri oqıwshılarǵa milliy qádiriyatlardı sińirip
barmadi. Bunday mektepti tamamlaǵan jigit-qızlar arasında qolına qandayda ret ózbek
taqıyasın ustap kórmeganlar bar ekenligi sır emes edi. Kóplegen jigit-qızlardıń
kóshe-ko'ydagi júriw-turıwları ózbek xalqiniń úrp-ádetlerin derlik esletpeydi,
bálki allaqa-chon Evropalıq kisilarnikiga uqsap ketedi. Sonday bolıwı
tábiy. Sebebi baynalminal tárbiyaǵa arnalǵan ilajlar dábdebeli
ushırasıwlar, turmıstan ajralıp qalǵan jalǵan chaqi-riqlar astında ámelge asırıldı.
Adamlar daǵı baynalminal sezimler olar oqıtıp atırǵan yamasa islep atirǵan jámáát degi
millet hám elatning sanı, jámáát yamasa shańaraqtıń basqa respublikalarda jasawshı
kisiler menen bardı -keldisi, aǵayin mámleketler menen ámelge asırıp atırǵan
baylanıslarǵa qaray belgilenar edi. Bunday biryoqlamalik tárbiyalıq jumıslarımızdıń
natiyjelilili-gini kótere almas edi.
Házirgi sharayatta baynalminal tárbiyanıń natiyjelilili-gini asırıw ushın
adamlarda bárinen burın milliy namıs, milliy qádiriyatlardı kótermelew, patriotlıq,
dosı -biradarlıq sezimlerin qáliplestiriw kerek. Bunday jumıstı ámelge uddalamoq ushın hár bir millet hám elatning milliy qádiriyatların kótermelew boyınsha
jámiyetlik shólkemleriniń iskerligin tupten qayta qurıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Bul
boyınsha keyingi waqıtlarda respublikamız qala hám awıllarında xalıq bayramları hám
dástúrleriniń qayta tikleniwi hám olardı jetilistiriwge e‟tiborning
asqanlıǵı dıqqatqa qattı tayaq-vor bolıp tabıladı. Ramazon hám jábirleniwshi Haytlarınıń bayramlanishi,
ásirese, Sortro'z bayramın tikleniwi jámiyetshilik tárepinen qızǵın ma‟qullandi.
Jaqın ótken zamanda xalıq turmısınıń materiallıq hám ma‟naviy salasında
ma‟muriyatchilikka jol qoyılǵanlıǵı, ásirler dawamında quram tapqan ananalarni
mensimewshilik sıyaqlı jaǵdaylar toqtatıw taptı. Hár jılı 21 -marttı Sortro'z bayramı, 21
marttan 21 aprelgacha bolǵan dáwirdi “reyim-sawıqat” hám “átirap -ortalıqtı qáwipsizlik
qılıw oyligi” dep e‟lon etilgeni jáne bul dáwir ishinde “Yad hám qádirlew“ kúni,
“Birinshi pushta”, “Birinshi egin”, “Dán, maysa hám suv” kúni, balalardıń “Bay-
sheshek gúl” bayramı, “Lala sayli” sıyaqlı kóplegen dástúrlerdiń tikleniwi adamlarda
milliy namıstıń hám sol arqalı ulıwma insanıylıq qádiriyatlardıń qáliplesiwinde, oxiroqibatda milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlardıń ortaq bolıwında úlken rol
oynaydı.
Juwmaq etip aytatuǵın bolsaq, milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlardıń
ortaqlıǵın ta‟minlash ushın mámleket ta‟lim mákanları hám miynet
jámáátlerindegi baynalminal tárbiyanı milliylik tiykarında ámelge asırıw zárúr.
Bunday tárbiya járdeminde hár bir kisi bárinen burın óz milliy qádiriyat -lari, tili,
jazıwı, úrp-ádetleri, tariyxı, mádeniyatı, kórkem ádebiyatqa baylanıslıo-tini jetilisken biliwi, sol arqalı
basqa millet hám xaliqlardiń de milliy qádiriyatlarına húrmet menen qarawǵa
ilmiy tájriybe hám kónlikpe payda etiwi zárúr.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Karimov I. A. Ózbekstan XX1 asrga intilmoqda. Tashkent, 1999, 22-27 betlar.
2. Karimov I. A. Alla kewilimizde, júregimizde Turkiston -
press” informaciya agentligi xabarshısınıń sorawlarına juwaplar. Xalıq sózi, 1999, 6 mart.
3. Karimov I. A. Tariyxıy yadız keleshek joq. Tashkent, 1998, 3-31 betlar.
4. Karimov I. A. Elni watan mápi birlestiradi. Ózbekstan : milliy ǵárezsizlik,
ekonomika, siyasat, ideologiya. 1 -Úshek.
Tashkent, 1996, 247-254 betlar.
5. Karimov I. A. Ǵárezsizlik jolı : máseleler hám jobalar Ózbekstan : milliy ǵárezsizlik
ekonomika, siyasat, ideologiya. 1 -Úshek. Tashkent, 1996, 3-35 betlar.
6. Karimov I. A. Ózbekstannıń siyasiy - social hám ekonomikalıq perspektivasınıń
tiykarǵı principlerı. watan sıyınıw ornı
sıyaqlı múqaddes bolıp tabıladı. 3-Úshek. Tashkent, 1996, 33-42 betlar.