1. Raqamli iqtisodiyotda raqamli texnologiyalar

MAVZU: O'ZBEKISTON BOZORIGA MOBIL QURILMALARNI KIRIB KELISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI.


REJA:

1. Raqamli iqtisodiyotda raqamli texnologiyalar.

2. O'zbekiston bozoriga mobil qurilmalarni kirib kelishi va rivojlanish bosqichlari.

3. Raqamli texnologiyalar va biznesning raqamli transformatsiyasi.

Raqamli iqtisodiyotda raqamli texnologiyalar

• 
  O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasini amalga oshirish jarayonida raqamli iqtisodiyotni rivojlantishga alohida e'tibor qaratilmoqda. 2018 yil 3 iyulda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “O'zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi PQ-3832-son Qarori ushbu sohaning mamlakatimizning strategik rivojlanishidagi zarurati va ahamiyatini, eng muhim vazifalarni va amalga oshirilishi lozim bo'lgan tadbirlarni belgilab beradi.
  

• 
  Raqamli texnologiyalarni rivojlanishi va raqabatbordoshligini baholash, uning ko'p jihatliligi va omilliligini hisobga oladigan indikatorlar tizimi umumlashtiriladi. Raqamli texnologiyalardan olinadigan daromad ko'rsatkichlari qiymat dinamikasining turli omillari ya'ni ichki hamda tashqi (mintaqa texnologiyalar kirib borishi darajasi. Raqobatchilarning jami istemolchilari soni, mintaqada mobil uyali aloqa istemolchilarining o'sishi, mintaqadagi aholi soni, mintaqadagi o'rtacha ish haqi, mintaqadagi korxonalar soni va b.q.).
  

• 
  Raqamli texnologiya behisob miqdordagi axborotlarga ega bo'lgan holda, iste'molchilarga katta informatsion xizmat spektrini taqdim etadi. Uni shartli ravishda ikki kategoriyaga bo'lish mumkin:
  
• 
  tarmoq istemolchilari aro axborot almashuvi;
  
• 
  axborotni qidirish va tarmoq ma'lumotlar bazasidan foydalanish.
  

Tarmoq abonentlariaro asosiy mobil texnologiya aloqasi xizmatiga quyidagilar kiradi:

• 
  Telnet–uzoqda turib tarmoqdagi istagan kompyuterni boshqarish rejimi, ya'ni abonentga tarmoqdagi xohlagan EHM da xuddi o'ziniki kabi, ishlash imkonini beradi FTP(FileTragsftrProtocol)–abonentga tarmoqdagi istagan kompyuterda matnli va ikkilik fayllar bilan o'zaro muloqot qilishga sharoit yaratib beruvchi fayllar uzatish protokoli. Uzoqdagi kompyuter fayllari shaxsiy kompyuterga nusxalashgandan keyingina unda ishlash uchun (o'qish, ishlov berish va b.k)kirish imkoniyati beriladi. Fayllarni bir joydan ikkinchi joyga uzatish WWW yordamida amalga oshirilgan taqdirda ham FTP-sistemasi o'zining tezkorligi va foydalanishdagi oddiyligi tufayli ommaviy xizmat turi bo'lib qolmoqda.
  

Usenet (UsenetWewsqroupe)- tarmoq yangiliklari va tarmoqdagi elektron e’lonlar doskasini olish. Bu sistema ma'lum bir mavzu bo'yicha guruhlarga bo'lingan hujjat (maqola)lar yigindisi sanaladi.
O’zbekistonda yo’zaga kelgan vaziyat iqtisodiyotning rivojlanishini intensiv yo’lga o’tkazishni, resurslarning barcha turlaridan oqilona foydalanishni, ishlab chiqarishga tobora takomillashgan mehnat qurollarini joriy etishni juda ham muhim vazifa qilib qo’ymoqda.
Korxonalarni texnik jihatdan qayta qurollantirish, kam chiqitli va chiqitsiz texnologiyalardan, ilіor konstruktsiyali materiallardan foydalanish dasturlarini amalga oshirish asosidagina mehnat unumdorligini o’stirish, mahsulot sifatini yaxshilash, aholining harid talabini qondirish, ilm - fan ishlab chiqarish tarmoqlarni, ayniqsa, elektronika, asbobsozlik, hisoblash texnikasi, aloqa vositalari ishlab chiqarishlarini rivojlantirish vazifasi kelib chiqadi.
Bularning hammasi axborotlashtirishning o’lkan imkoniyatlaridan eng samarali foydalanishni, uning bozor munosabatlariga o’tish davridagi jarayonlariga ta’sirini kuchaytirishning eng dolzarb vazifasiga aylantirmoqda.
Axborotni yig’ish va ro’yxatdan o’tkazish; axborotlarni yig’ish va ro’yxatdan o’tkazish har xil iqtisodiy ob’ektlarda har xil kechadi. Bu jarayon boshqarish jarayonlari avtomatlashtirilgan xalq xo’jaligi ob’ekti faoliyatini aks etgan boshlang’ich iqtisodiy hisobotni yig’ish va ro’yxatdan o’tkazish, amalga oshiriladigan ishlab chiqarish korxonalari, firmalar va boshqalarda ancha murakkabdir.
Hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti axborotlar oqimini bamisoli bahor sellari oqimi kabi ko’paytirib yubordi. Axborot oqimining tobora ko’paya borganidan shu narsa ham dalolat bera oladiki, asrimizning 70-yillar o’rtalariga keliboq ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti shunday darajaga yetgan ediki, ulardan oqilona foydalanish, ijtimoiy ishlab chiqarishni jadallashtirish uchun yiliga 1016 arifmetik amalni bajarish kerak bo’ladi. Tabiiyki, bunday murakkab hisob - kitobni cho’t qoqib amalga oshirib bo’lmaydi. 10 milliard kishi bir yil davomida tinmay ishlagan taqdirdagina shuncha arifmetik amalni yecha olishi mumkin.
Odamlarni ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy muammolarni hal etishga safarbar qilmoq uchun tegishli axborotlarni o’z vaqtida to’plab, qayta ishlab, muayyan bir tartibga solish va zudlik bilan kishilarga yetkazish kerak bo’ladi. Buning uchun jamiyatni axborotlashtirish dasturini amalga oshirish va ilg’or axborot texnologiyasini joriy etish zarur.
Axborot texnologiyasi-bu usullar tizimi va axborotlarni yig’ish, saqlash, izlash, qayta ishlash, uzatish yo’lidir. U informatikaning predmeti hisoblanadi hamda boshqaruv amaliyotini o’tkazishni, ishlab chiqarishni boshqarishni, ilmiy izlanishlar va sanoat miqyosida korxonalarning tashkil topishini, ularning texnik rivojlanishi natijasida xalq xo’jaligining yangi tarmoqlarini yuzaga keltiradi.
Axborot texnologiyasi boshqarish jarayonlarini aks ettiruvchi iqtisodiy axborotlarni o’lchash, jamlash, saqlash, qayta ishlash kabi amallarni bajaradi.
Fan quyidagi masalalarni yechadi:
o ixtiyoriy axborot jarayonlarini tekshirish;
o axborot jarayonlarini tekshirish natijasida olingan bazani qayta ishlsh uchun eng yangi texnika va texnologiyalarni yaratish;
o jamiyatning barcha sohalarida kompyuter teznikasi va texnologiyasidan unumli foydalanishning lmiy va muxandislik muommolarini yechishni yaratish hamda ularni tadbiq etish.

Informatika va informatsion texnologiya keng ma’noda fan, texnika va ishlab chiqarish, ya’ni inson faoliyatining barcha sohalarida axborotni kompyuter va telekommunikatsiyalar yordamida qabul qilish, qayta ishlash, saqlash va uzatish bilan bog’liq bo‘lgan yagona sohadir.

Axborot texnologiyalarining takomillashtirilishi jamiyatni axborotlashtirishda muhim omil hisoblanadi. Ma’lumki axborot texnologiyalari informatika qonun-qoidalari asosida takomillashtiriladi. Bu fanda axborotlar, ularning xossalari, axborot tizimlari va vazifalari axborotni qayta ishlash, axborotlarning amaliy ahamiyati va boshqa xususiyatlari o‘rganiladi.
Bu fan matematika, fizika, kibernetika, informatika va boshqa qator fanlar bilan bevosita bog’liq.
“Axborot texnologiyalari” iborasidagi “texnologiya” so‘zi lotincha “texnos” so’zidan olingan bo’lib, san’at, hunar, soha va “logos” fan degan ma’nolarni bildiradi.
XX asrning so‘nggi o‘n yili mobaynida axborotlar bilan ishlash va axborotlashtirish juda rivojlandi. Bo’nga sabab, kundalik turmushda axborotlar, ularni qayta ishlash va uzatishning ahamiyati ortib bormoqda. Bu esa, o‘z navbatida jamiyatning har bir a’zosidan axborotlashtirish sirlarini, uning qoida va qonuniyatlarini mukammal bilishni taqazo etadi.
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng, bu borada katta tadbirlar amalga oshirildi. Hukumatimiz tomonidan qabul qilingan “ta’lim to‘g’risida”gi qonunda bu dasturning tub moxiyati bayon etilgan.
“Axborot texnologiyasi” fani axborotlarni jamlash, saqlash, uzatish va shu jarayonlarni amalga oshiruvchi barcha texnik vositalarni ishlatishni o‘rgatuvchi fan.
Bilim olishda, ya’ni ma’lum turdagi axborotlarni o‘zlashtirishda kompyuter tizimining yordami benihoya kattadir. Bunda uning roli quydagicha:
Birinchidan, o‘qitishda yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish standart(ananaviy) tizimga nisbatan o‘quv jarayonini jadallashtirib, talabada ilmga qiziqishni oshiradi, ularning ijodiy faoliyatini oshiradi, olingan bilimlarni takrorlash, mustaxkamlash va nazorat qilishni engillashtiradi.
Ikkinchidan yangi axborot texnologiyalaridan ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanish mumkin, ya’ni:
-muayyan predmetlarni o‘qitishda kompyuter darslari;
-talabalarning ilmiy izlanishlarini tashkillashtirishda;
-talabalarning o‘qishdan bo‘sh vaqtlarini to‘g’ri tashkil qilish masalalarini hal etishda va h.k.
Hisoblash texnikasining qisqacha tarixi.
Hisoblash texnikasining paydo bo'lishiga asosan nimalar turtki bo'lganligini uning tarixiga e'tibor bersak maqsadga muvofiqdir. Umuman hisoblash texnika-sining tarixi bir nechta davrni o’z ichiga oladi:
o Mexanik mashinalargacha bo'lgan davr;
o Mexanik mashinalar davri;
o Elektromexanik mashinalar davri;
o Elektron hisoblash mashinalari davri.
Inson hisoblay boshlashidagi ilk hisoblash vositasi bo'lib odamlarning barmoqlari hizmat qilgan. Mazkur vosita yordamida biror hisoblash nari tursin, balki, ikki yoki undan ortiq raqamli sonlarni qo'shish ham juda qiyin yoki umuman mumkin emas. Shuning uchun asta – sekin sun’iy hisoblash vositalari vujudga kela boshladi, ya’ni Abak, Neper tayoqchalari, rus cho'tlari yaratildi.
Tarixga bir nazar.
Tarixiy manbalarga ko’ra insoniyatning hisoblash ishlarida ish unumdorligini oshirish vositasi sifatida hisoblash texnikasi vositalariga bo’lgan ehtiyoji juda oldin paydo bo’lgan. Qadimgi Xitoy va Rossiya yurtlarida sodda hisoblash vositasi sifatida idora schyotlari qo’llanilganligi ham bizga tarixiy manbalardan ma’lumdir.
XVII asrda nemis olimlari V.Shikkard, G.Leybnits va fransuz olimi B.Paskallar arifmetik amallarni bajaruvchi dastlabki mexanik qurilmalarni yaratdilar. Mexanik hisoblagichlarni rivojlantirishda shuningdek russiyalik olimlar shved millatiga mansub V.T. Odner hamda P.L.CHebishevlar katta hissa qo’shdilar. Ular yaqin davrlargacha (1980 yillargacha) keng qo’llanib kelgan arifmometrni yaratdilar. Biroq yuqorida zikr etilgan hisoblash qurilmalari ham xisob-kitoblarni mexanizatsiyalashtira olmadi, chunki axborotlar mashinaga qo’lda kiritilar edi.
Hisoblash texnikasi taraqqiyotida angliyalik matematik Ch.Bebbidjning ishlari alohida ahamiyatga sazovordir. Uning tomonidan yaratilgan "analitik mashina" istalgan darajadagi murakkab hisoblash algoritmini bajara oladigan mashina edi.
Ushbu mashinada birinchi marta zamonaviy mashinalarning asosiy bloklariga mos keluvchi qurilmalar, ya’ni xotira, arifmetik qurilma, kiritish-chiqarish qurilmalaridan foydalanilgan edi.
Ch.Bebbidj o’z ishlarida hozirgi zamon kompyuterlarining asosini tashkil etadigan hisoblashlarni programmali boshqarish printsipini taklif etadi. Biroq uning o’z zamonasidan o’zib ketgan, katta ahamiyatga molik loyiha - g‘oyalarini usha davrning texnik sabablariga ko’ra amalga oshirib bo’lmadi. Uning ishlari ulimidan so’ng 1888 yilda e’lon qilindi va yuqori baholandi.
1854 yil Dj.Bul e’lon qilgan va ishlab chiqqan keyinchalik mantiqiy algebra deb nomlangan mulohazalar algebrasi EHMning yaratilishi va rivojlanish tarixida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Mantiqiy algebra hozirgi zamon EHMlari to’zilgan ko’pchilik mantiqiy elementlarni ishlash tartibini belgilab beruvchi matematik apparat sifatida foydalaniladi.
Amerikalik G.Xolleriz 1890 yil aholini ruyxatga olish uchun ma’lumotlarni qayta ishlashni avtomatlashtiradigan mashinani yaratdi va mashinaga axborot tashuvchi sifatida perfokartadan foydalandi. 1896 yil perfokarta va perforatsion sanoq mashina ishlab chiqaradigan firmani to’zdi. Keyinchalik u hozirgi paytda zamonaviy EHMlar ishlab chiqaradigan jahondagi eng yirik IBM (International Business Mashines) firmasiga aylandi.
1918 yil rus olimi M.A.Bonch-Bruyevich tomonidan ikki turg‘unlik holatiga ega bo’lgan trigger deb ataluvchi elektron sxema yaratilishi, hisoblash texnikasining taraqqiyotida katta burilish yasadi. Qaysiki u EHMlarning asosiy elementlaridan biri bo’lib, axborotlarni - ma’lumotlarni tasvirlash shaklini va uni qayta ishlash qonun-qoidalarini aniqlab beradi.
Endi yo’qorida aytib o’tilgan mashinalar davri bilan qisqacha tanishib chiqamiz.
Mexanik mashinalar davri.
Avval aytganimizdek, nemis olimi Velgelm Shikkard (1592–1636) tomonidan 1623 yili ixtiro qilingan mexanik moslamalar bilan mexanik mashinalar davri boshlandi. Ammo bu moslamalar hayotda qullanilmadi.
«Fransuzlarning Arximedi» deb nom olgan Blez Paskal 1642 yilda keyinchalik keng ko'lamda qo'llanilgan va keyingi hisoblash texnikalari uchun asos bo'lib xizmat qilgan mexanik mashina yaratdi. 1642-1645 yillarda Paskal mexanik tarzda hisoblovchi 50 dan ziyod shakllarini yaratdi. Ularning ichida 1645 yilda yaratilgan « Paskal g'ildiragi » eng mukammali hisoblanadi. 1820 yilda Sharl de Kolmar tomonidan birinchi kalkulyator – « Arifmometr » yaratildi. U qariyib 90 yil qo'llanildi.
Elektromexanik mashinalar davri.
Qo'l kuchi bilan harakatga keltirilgan moslamalarni elektr energiyasi yordamida amalga oshiruvchi elektromexanik hisoblash mashinalari paydo bo'la boshladi. Bunday mashina loyihasi dastlab Rossiyada yashab turgan shved olimi V.T.Odner tomonidan 1875 yilda yaratildi. 1925 yilda V.Bush elektr releda yig'ilgan hisoblash mashinasini yasadi va hayotga tadbiq etdi.
Elektron mashinalar davri.
1943-1945 yillarda birinchi bo'lib AQSH dagi Pensilvaniya universitetida Mouchli va Ekkert 70 tonnaga yaqin og'irlikdagi 150 kvadrat metrli xonani egallaydigan va 18 mingta elektron lampaga ega bo'lgan o'lkan elektron hisoblash mashinasi « ENIAC » ni yaratdilar. Bu bilan esa elektron mashinalar davrini boshlab berdi. 1947 yilda Bell laboratoriyasining xodimlari Uilyam Shokli, Jon Bardin va Volter Berteyn tomonidan birinchi tranzistor yaratildi.
Mazkur kashfiyot uchun ular 1956 yilda Nobel mukofotiga ega bo'ldilar. Qisqa davr ichida tranzistor va integral sxemaning yaratilishi, bugo’ngi ko’ngacha elektron hisoblash mashinalarining bir qancha turlarining paydo bo'lishiga asos bo'ldi.
Kompyuterlar-xotirasining hajmi, bir sekundda bajaradigan amallar tezligi, ma’lumotlarning razryad to‘rida (yacheykalarda) tasvirlanishiga qarab 5 guruhga bo‘linadi:
o super kompyuterlar (Super computer);
o katta kompyuterlar (Manframe computer);
o kichik kompyuterlar (Mini computer);
o shaxsiy kompyuterlar (PC - Personal computer);
o bloknot kompyuterlar (Notebook).
Super kompyuterlar (TOP 500 ).
Bu kompyuterlar juda katta tezlikni talab qiladigan va katta hajmdagi masalalarni echish uchun mo‘ljallangan. Bunday masalalar sifatida ob-havoning global prognoziga oid masalalar , uch o‘lchovli fazoda turli oqimlarning kechishini o‘rganish masalasini keltirish mumkin.
Super kompyuterlar 1 sekundda 10 trilliardlab amal bajaradi. Super kompyuterlar bahsida AQSH energetika vazirligining Sandia laboratoriyasida o‘rnatilgan 9472 protsessorli Intel ASCI Red kompyuter sistemasi karvonboshlik qilmoqda.
Asosan bu kompyuter yadro sinovlarini va eskirayotgan yadro qurollarini modellashtirishda qo‘llaniladi.
Katta kompyuterlar ( Manframe ).
Ularning amal bajarish tezligi va xotira hajmi super kompyuter-larnikiga qaraganda bir-ikki pog’ona past. Bularga misol sifatida AQSH ning CRAY(krey), IBM 390, 4300, IBM ES/9000, Fransiyaning Borrous 6000, Yaponiyaning M1800 rusumli kompyuterlarini misol keltirish mumkin.
Kichik kompyuterlar (Mini kompyuter )
Kichik kompyuterlar hajmi va bajaradigan amallar tezligi katta kompyuterlardan bir pog’ona pastdir. Bularga, PDP-11, ilgari harbiy maqsadlar uchun ishlatilgan (mahfiy hisoblangan) VAX, SUN kompyuterlari va IBM 4381 lar misol bo‘la oladi.
Shaxsiy kompyuterlar ( PC )
Hozirda korxonalar, muassasalar, oliy o‘quv yurtlarida keng tarqalgan bo‘lib, ularning aksariyati IBM rusumiga mos kompyuterlardir.
Bunday kompyuterlar hajmi jihatidan kichik (bir stol ustiga joylashadi), amal bajarish tezligi, masalan, Pentium-3 MMX protsessori o‘rnatilgan kompyuterlarida hozirgi kunda 750-1000 megogersni, xotira hajmi esa, 64-128 megobaytni tashkil qiladi. Bugo’ngi kunda Pentium-4 kompyuterlari ham jahon bozorida keng tarqalgan. IBM PC kompyuterlarini yo’zlab firmalar ishlab chiqarmoqda
Foydanaluvchi o'zini qiziqtirgan mavzuni ko'rsatib mos hujjatlar bilan tanishib chiqishi va o'zinikini yaratishi mumkin.

• 
  Yangi hujjatlar guruxining barcha a'zolariga yoki konkret avtorlarga yuborilishi mumkin.
  
• 
  Elektron pochta (E-mail)-eng ko'p tarqalgan internet xizmati bo'lib, istagan tarmoq abonentini pochta xabarlari bilan o'zaro muloqotda bo'lib turishini taminlaydi. Elektron pochtaning xarakterli xususiyatlari shuki, xabar adresatga bir necha minut davomida etib boradi.
  
• 
  Bunda masofa hech qanday rol o'ynamaydi. Odatiy xatlar esa, oluvchiga bir necha kun hattoki, haftadan keyin yetib borishi mumkin.
  

• 
  Whais-internetning adres kitobi. Uning yordami bilan abonet o'zoqdagi kompyuterga va foydalanuvchilarga tegishli axborotlarni olishi mumkin. Yuqorida keltirilgan tarmoqdagi abonentlar aro axborot almashuvi xizmatlaridan tashqari, mobil texnologiyasi ba'zi bir o'ziga xos xizmat turlarini ham taqdim qilishi mumkin,masalan:
  
• 
  faks-servis-tarmoq faks serviridan foydalanib, foydalanuvchiga faksimal aloqa orqali xabarlar jo'natish imkonini beradi.
  
• 
  elektron tarjimon–o'ziga yuborilgan matnni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilib beradi. Bunda elektron tarjimonga murojaat etish elektron pochta orqali amalga oshiriladi:
  
• 
  shlyuzlar-abonentga TCP/IP protokollari bilan ishlamaydigan tarmoqda xabarlarni jo'natish imkonini beradi.