1. Rivojlanishning umumiy qonunlari Butun va bo`lak,struktura va element kategoriyalari. Johon taraqqiyotining bir butunligi va

Imkoniyat va voqelik – falsafaning muhim kategoriyalaridir. Imkoniyat narsa va hodisalarning makon va zamondagi rivojlanish tendentsiyasini ta’minlaydigan, muayyan qonuniyatlarga asoslanadi. Voqelik esa, shu qonuniyatlarga asoslangan rivojlanishning namoyon bo’lishidir. Imkoniyat va voqelik kategoriyasini ham, bilishning umumiy mantiqiy tamoyillariga ko’ra, boshqa kategoriyalar bilan bog’liqlikda tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Imkoniyat narsa va hodisalar rivojlanish jarayonining ichki birligini ifodalaydi va ularning rivojlanish shart-sharoitlarini, sabablarini, zaruriy qonuniyatlarini, mohiyatini o’zida mujassamlashtirgan.

Uzluksiz rivojlanish qonuni: Bu qonunda ta'kidlanishicha, rivojlanish insonning butun umri davomida sodir bo'ladigan uzluksiz jarayondir. Bu rivojlanishning asta-sekin o'sib borishini va to'satdan o'zgarishlar yoki bosqichlar bilan tavsiflanmasligini ko'rsatadi.
Ketma-ket rivojlanish qonuni: Bu qonun rivojlanishni oldindan aytib bo'ladigan ketma-ketlikda, ba'zi qobiliyatlar yoki xususiyatlar boshqalardan oldin paydo bo'lishini ko'rsatadi. Misol uchun, bolalar odatda yurishni o'rganishdan oldin emaklashni o'rganadilar.
Individual tafovutlar qonuni: Ushbu qonun turli shaxslar o'zlarining rivojlanish shakllari va vaqt jadvallarida o'zgarishlarni ko'rsatishi mumkinligini tan oladi. Har bir insonning o'ziga xos qobiliyatlari, kuchli tomonlari va qiyinchiliklari borligini tan oladi.

Rivojlanish toifalari: Rivojlanishni turli sohalarga ajratish mumkin:

- Jismoniy rivojlanish: tananing o'sishi, harakat qobiliyatlari va jismoniy imkoniyatlaridagi o'zgarishlarni nazarda tutadi. Bunga balandlik, vazn, nozik va qo'pol motorli ko'nikmalar va muvofiqlashtirishdagi o'zgarishlar kiradi.
- Kognitiv rivojlanish: muammolarni hal qilish, xotira, diqqat va tilni rivojlantirish kabi aqliy qobiliyatlardagi o'zgarishlarni o'z ichiga oladi. Bu odamlar bilimlarni qanday olishlari va ma'lumotlarni qayta ishlashlariga qaratilgan.
- Ijtimoiy va hissiy rivojlanish: shaxsning munosabatlarni shakllantirish, his-tuyg'ularni tushunish va o'z his-tuyg'ularini tartibga solish qobiliyatidagi o'zgarishlarni tavsiflaydi. U ijtimoiy ko'nikmalar, empatiya, o'z-o'zini anglash va hissiy tartibga solish kabi jihatlarni o'z ichiga oladi.
- axloqiy rivojlanish: to'g'ri va noto'g'ri tuyg'usini va axloqiy qarorlar qabul qilish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan. Bu axloqiy tamoyillarni tushunish va shaxsiy axloq kodeksini ishlab chiqishni o'z ichiga oladi.
- Tilni rivojlantirish: nutq, tinglash, o'qish va yozishni o'z ichiga olgan til ko'nikmalarini egallash va rivojlantirishni nazarda tutadi.
- Psixoijtimoiy rivojlanish: shaxsning psixologik rivojlanishi va uning ijtimoiy muhiti o'rtasidagi o'zaro ta'sirni o'z ichiga oladi. Bu shaxsiyat, o'z-o'zini anglash va ijtimoiy o'zaro munosabatlarni boshqarish qobiliyatini rivojlantirishni o'z ichiga oladi.
Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu toifalar va qonunlar rivojlanishni tushunish uchun umumiy asosni ta'minlaydi, ammo madaniyatlar va shaxslarga qarab farq qilishi mumkin. Iqtisodiy rivojlanish qonuni: Bu qonun iqtisodiy rivojlanishning bosqichma-bosqich va uzluksiz jarayon bo'lib, iqtisodiyotning vaqt o'tishi bilan o'sishi va o'zgarishini nazarda tutadi. Bu ishlab chiqarish, bandlik, texnologiya, infratuzilma va savdo shakllaridagi o'zgarishlarni o'z ichiga oladi.
. Ijtimoiy taraqqiyot qonuni: Ijtimoiy taraqqiyot deganda jamiyatning turli jabhalarda takomillashuvi va taraqqiyoti tushuniladi. U taʼlim, sogʻliqni saqlash, ijtimoiy xizmatlar, infratuzilma, boshqaruv va turmush darajasini yaxshilashni oʻz ichiga oladi. Ijtimoiy taraqqiyot qonuni jamiyat taraqqiyoti iqtisodiy o‘sish bilan chegaralanib qolmay, balki kengroq farovonlik va ijtimoiy farovonlikni o‘z ichiga olishini ta’kidlaydi.

Rivojlanish toifalari: Rivojlanishni turli o'lchovlar yoki sektorlarga bo'lish mumkin:

- Iqtisodiy rivojlanish: daromad darajasi, bandlik darajasi va mahsuldorlik kabi iqtisodiy ko'rsatkichlarni yaxshilashga qaratilgan. Bu sanoatning o'sishi va diversifikatsiyasini, infratuzilmaga investitsiyalarni, texnologik yutuqlarni va qashshoqlikni kamaytirishni o'z ichiga oladi.
- Inson taraqqiyoti: asosiy e'tibor shaxslarning farovonligi va imkoniyatlarini yaxshilashga qaratilgan. U ta'lim, sog'liqni saqlash, ovqatlanish va boshqa ijtimoiy xizmatlardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Shuningdek, u gender tengligini targ'ib qilish, imkoniyatlarni kengaytirish va shaxsiy o'sish imkoniyatlarini o'z ichiga oladi.
- Ijtimoiy rivojlanish: ijtimoiy farovonlikni yaxshilash, jamiyatda inklyuzivlik va hamjihatlikni ta'kidlaydi. Bu tengsizlikni kamaytirish, ijtimoiy adolatni ta'minlash, ijtimoiy himoyadan foydalanishni ta'minlash va ijtimoiy integratsiyani rivojlantirishni o'z ichiga oladi.
- Atrof-muhitni rivojlantirish: tabiiy resurslarni saqlash, atrof-muhitni saqlash va iqlim o'zgarishi oqibatlarini yumshatishga e'tibor qaratadi. U ekotizimlarni muhofaza qilish, ifloslanishni kamaytirish, resurslardan barqaror foydalanishni rag‘batlantirish va ekologik muammolarni hal qilish bo‘yicha chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
- Institutsional rivojlanish: boshqaruv tuzilmalarini, qonun ustuvorligini va institutlarni mustahkamlashni nazarda tutadi. U davlat boshqaruvida shaffoflik, hisobdorlik va samaradorlikni oshirishga qaratilgan sa’y-harakatlarni o‘z ichiga oladi. Institutsional rivojlanish barqaror iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish uchun qulay muhit yaratish uchun juda muhimdir.

Shuni ta'kidlash kerakki, yuqorida ko'rsatilgan qonunlar va rivojlanish toifalari umumiy qo'llanma bo'lib xizmat qiladi va mamlakatlar, mintaqalar va kontekstlarda farq qilishi mumkin

Falsafaning shakllanishi metafizika va dialektika o'rtasidagi tinimsiz kurashda sodir bo'ldi. Ba'zi mutafakkirlar dunyo doimo harakatsiz va o'zgarishsiz qoladi, deb ishonishgan. Dialektikaning tarafdorlari tabiat va jamiyatning doimiy o'zgarishi va rivojlanishi g'oyasini qo'llab-quvvatladilar. Ammo ular orasida ham ushbu rivojlanish qanday amalga oshirilganligi to'g'risida yakdillik yo'q edi.
Rivojlanishning falsafiy tushunchalari