1. San’atning kelib chiqishi va taraqqiyoti

3. Badiiy ijod jarayonida g’oyaviy niyat, badiiy tasavvur va estetik idrok etish.
Badiiy ijod jarayoni mehnat, lekin u boshqa barcha aqliy mehnat turlaridan katta farq qiladi. Unda mehnat qandaydir sirli ruh bilan amalga oshadi, shuning uchun odatda badiiy ijod jarayoni masalasiga yondashuvlar har xil: unda kimlardir ratsional, kimlardir noratsional jihatlarni ustuvor hisoblaydi, ba’zilar uni umuman tushunib va tushuntirib bo’lmaydigan, favquloddalik, sirli tasodif hamda har bir ijodkorning shaxsi bilan belgilanadigan o’ta xususiy hodisa sifatida talqin qiladilar. Bizningcha, har uchala fikrda ham asos bor, lekin ularning hech qaysisi o’zicha butun ijodiy jarayonni qamrab ham ololmaydi, to’liq ochib ham berolmaydi. Shuning uchun uni shartli ravishda qismlarga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq bo’ladi deb o’ylaymiz.
G’oyaviy niyat. Badiiy ijod jarayonining ibtidosi san’atkorning muayyan g’oyani yoki g’oyalar tizimini badiiyat orqali boshqalarga yetkazish istagi bilan bog’liq. Uni biz g’oyaviy niyat deymiz. U ko’zga ilg’amaydigan darajada nozik va ko’z ilg’amaydigan darajada miqyoslikka ega. Chunki g’oyaviy niyat o’z nomi bilan g’oyaga taalluqli, u ijodkorning dunyoqarashining mevasi, butun asarning poydevori. U badiiy asarning mavzusi, shakli, mazmuni, “tili”, badiiy vositalari qanday bo’lishi kerakligini belgilanib berish uchun ular bilan “kurash olib boradi”. Ba’zan ularning o’ziga bo’ysundiradi, ba’zan esa ularga biroz yon berib, ma’lum nuqtalarda o’zgaradi, “ sharoitga moslashadi”. G’oyaviy niyatni shu bois hech qachon to’liq amalga oshgan estetik hodisa sifatida tasavvur qilish mumkin emas.
Badiiy tasavvur. Ijod jarayonining boshidan oxirigacha ishtirok etadigan ruhiy quvvat, bu-tasavvur. Ijodiy tasavvur, to’g’rirog’i, badiiy tasavvur qidiruvchan hissiyot, biror-bir hodisa yoki hodisalarning keskin aniqlikka ega bo’lmagan, lekin ayricha tovlanib, ijodkorni o’ziga chaqirib turadigan ehtirosli, mavhum shakli. Tasavvurni ta’riflashning, nima ekanini aniqlashning qiyinligi, uning o’zi aql-idrokni inkor etgani holda, aqlga mos estetik ko’rinish topadi, u, mo’jizaviylik, xayoliylik va karomat unsurlarini o’zida mujassam etgani holda, aql-idrokni shartlilik bilan “aldaydi”. Badiiy asarda shartlilik tarzida in’ikos etgan tasavvur mahsuli, u sujetmi, badiiy qiyofami, majoziylikning turli ko’rinishlarimi, qanday bo’lmasin, sizni hayotiy reallik sifatida ishontira olmaydi, lekin uni badiiy reallik shaklida qabul qilasiz, undan hayratlanasiz, quvonasiz, qayg’urasiz, xullas, aqlga quloq solmay, unga ishonasiz. Shunday qilib, tasavvur orqali ijodkor sizni bo’lmagan narsaning bo’lganligiga yoki uning shunday bo’lishi kerakligiga ishontiradi.
Ilhom. Badiiy ijod jarayonida tasavvur bilan birga ilhom ham hal qiluvchi ahamiyatga ega. Uni ilohiy, mo’jizaviy pari (qadimgi yunonlarda muzalar) tarzida tasavvur qilish odatga aylangan. Lekin u asli ijodkorning ilmiy jihatdan nima ekanini aniqlab, xususiyatlarini belgilab bo’lmaydigan ruhiy holati. To’g’rirog’I, u nihoyatda ko’tyarinki ruh. Ukishini shunchalik yuksaklikka olib chiqadiki, u yerdan turib ijodkor hamma narsani haroratli nigoh bilan ko’ra oladi va tasvirlash uchun kerak bo’lgan shaklni, mazmunni, kompozitsiyani, umuman, asarni butunligicha tasavvur qiladi. Shu sababli ilhomni qadimgilar ilohiy hodisa, yangi va eng yangi davr mutafakkirlari onglanmaganlik deb ta’riflaydilar.
Estetik idrok- Idrok mazmunan kengqamrovli tushuncha bo’lib,mavjud barcha sohalarga dahldor sanaladi. U narsalarning o’ziga xos xususiyatlarini tafakkur orqali talqin etishda hamda turli xil munosabatlarni o’rganishda insonga ko’mak beradi. Shuningdek, idrok jarayonining to’g’ri shakllanishi aqliy taraqqiyotning asosiy omili hamdir. Bir so’z bilan aytganda, idrok  narsa-hodisalarning yaxlit qiyofasini aks ettiradi, voqelikni inson sezgi a’zolarining ta’siri orqali belgilovchilik va boshqaruvchilik imkoniyatlarini namoyon qiladi.
Badiiy ijodni idrok etish etish moddiy narsalarni idrok etishdan farqlanadi. Holbuki, moddiy predmet aksariyat hollarda o’zgarmas va ayni paytda kishida doimo bir xil taassurot qoldiradi. Badiiy asarni idrok etish natijasida inson voqelikka teran ko’z bilan nazar tashlashgan, mavjud muammolarni nozik tuyg’ular yordamida hal etishga harakat qiladi. Shuningdek, badiiy idrok favqulodda o’zgaruvchan xususiyatga ega bo’lib, u hech qachon bir joyda to’xtab qolmaydi. Bunday holatni badiiy asarni qayta o’qish jarayonida kuzatish mumkin. Masalan, Tohir Malikning “ Shaytanat” asarini oladigan bo’lsak, undagi Asadbek obrazi kishilar tasavvurida ham ijobiy, ham salbiy qahramon sifatida gavdalanadi. Shunga ko’ra, ayrim toifa o’quvchilar Asadbekning qilmishlarini qoralasalar, boshqa bir kitobxonlar uning “marhamatini”yaxshililikka yo’yadilar.Eng ajablanarlisi shundaki, u qahramonlarni salbiy yoki ijobiylikka ajratishga hech kim to’sqinlik qilmaydi, aksincha, kitobxon ularni badiiy idrok qobiliyatlariga ko’ra farqlaydi.