1-sanli Lektsiya Tema: Kirisiw. Kletka formaları hám evolyuciyası. Kletka teoriyası. Kletkaniń ximiyaliq qurami, qásiyetleri, keltka morfologiyası hám biologiyalıq membranalar, citoplazmatik organoidlar

Kletka teoriyasi tuwrali keyingi pikirlerde birkansha talkilawlarg`a, alinip, kop g`ana ozgerislerge ushiradi. T. Shvann organizmlerdin` kop ta`repleme iskerligin, ayrim kletkalardin` tirishilik iskerliginin` summasi dep karadi. Bul pikirdi oz waktinda R.Virxov terepinen kabil etilip, kuwatlanip ha`m bir qansha ken`eytilip "kletka memleketi" teoriyasi dep ataladi.
Shininda da bir putin organizmnin` kandayda iskerligin almayik yagniy koziwshinin` reaktsiyasina yamasa qoziwina imunli reaktsiyasi bolip shigariwma kaysisi bolmasin spetsial`niy kletkalar ja`rdeminde boladi. Kletka-ko`p kletkali organizmlerde funktsiya alip juriwshi birlik boladi. Biraqta kletkalar funktsiyasi jag`inan toqimalarg`a, organlarg`a birigip bir-biri menen tig`iz baylanista boladi.
Kop kletkali organizmler kletkalardin` quramali ansambli bolip,toqimalar organlarg`a bo`linip, kletka aralik gumoral`liq ha`m nerv arkali retlenip otiradi Sonliktanda biz putin organizm tuwrali aytamiz.kop kletkali putin organizmler belgili bir funktsiyani atkariwg`a iykemlesiwi onin` kobeyiw ukiplig`ina iye boliwi turdin` saklaniwina alip keledi.
Kop kletkali organizmde kletka bul funktsiya atkariwshi rawajlaniwshi ha`m kesel tuwdiriwshi birlik bolip sanaladi. Shininda da organizmdegi kop sanli funktsiyalar ha`m ha`r tu`rli ka`siyetlerdi kletkalar atqaradi. Misali: organizmge sirttan basqa beloklar kirgende yamasa bakteriyalar kirgende immunologiyaliq reaktsiyalar bolip, qayta aktitelo-beloklari payda bolip, ol sirttan kirgen belok penen birigip oni jok etedi. Bul antitelo-ayrim kletkalardin` plazmatsitlerdin` sintetikaliq aktivliginin produktasi boladi. Birakta plazmatsitlerdin` ayriksha sistema islep shigiwi ushin bir katar ayriqsha kletkalar limfotsitlerdin` karim-katnasi xizmeti kerek boladi yamasa basqa misal a`piwayi refleks-tupiriktin` bolinip shigiw protsessi boladi. Bunda juda` quramali kletka funktsiyasi boladi. Bunda koriw analizatorlari bas miyge signal beredi, onda bir kansha kletkalar aktivligin neyronlarg`a signal berip ol bez kletkalarina signal shigadi, basqasi tukirik sekretin isleydi, ushinshisi bulshik et sekretin islep tukirik jollarin kisip, tukirikti awiz kuisligina bolip shigaradi. Bunday kletkalar ayiriksha funktsiyalardi atkariwshi organizmde koplep koriuge boladi.
Baska organizm tirshiligi zigotadan-yagniy jinis kletkasinin sperma menen kosiliwinan payda bolg`an zigotadan baslanadi. Zigotanin` boliniwi na`tiyjesinde kletkalik na`sil payda bolip, bolinip san jaginan kobeyip, jaksi kasiyetke iye bolip, qa`liplesedi. Organizm o`sken waqitinda kletkalardin` bo`liniwi na`tiyjesinde onin` massasi u`lkeyip ha`r tu`rli produkti islep shig`a baslaydi (suyek zatlari yamasa shemirshek).
En` son`inda organizmde ha`r tu`rli patologiyaliq protsessler rawajlanip bulardin` ba`ri kletkadag`i zat almasiw ha`m retlewshi protsesslerdin` buziliwinan kelip shig`adi. Bul reje Birkov ta`repinen a`ho`h jili " Kletka patologiyasi" degen ataqli kitabinda ko`rsetken. Bug`an misal etip adamlarda gezlesetugin "qantli diabet" dep atalg`an keselikte ko`riwge boladi. Bul keselliktin` sebebi-askazan asti bezlerinin` tolik tu`rde islemewinen kelip shig`adi. Yag`niy bul bul kletkalar insulin gormonin islep shig`ip, organizmdegi kant almasiw protsessin retlep otiradi. Al usi kletkalardin` funktsiyasinin` buziliwi qantli diabetke alip keledi. Mine usi joqarida aytilg`an misallar kletkanin` strukturasin, ka`siyetin funktsiyasin tekseriw en` a`hmiyetli ekenin ko`rsetedi. Sonliqtan kletkani ha`r ta`repleme u`yreniw molekulyar biologiya, genetika, embriologiya, fiziologiya, bioximiya, biotexnologiya, medetsina ushin ulken a`hmiyetli bolip, bul joqaridag`i ilimler bir-biri menen juda` tig`iz baylanista boladi. Tiri organizm (sirtki ortaliq penen energiya ha`m zatlar menen almasatug`in) o`zin-o`zi retlewshi ha`m o`z-o`zin qa`lpine keltiretug`in sistema bolip, onin` en` basli xizmet etetug`in zatlari beloklar ha`m nukleyin kislotalari.
Kletka-bul aktiv membrana menen shegaralang`an, ta`rtiplengen, biopolimerlardin` (belok, nukleyin kletkalarin) ha`m onin` makromolekulyarliq kompleksinen du`zilgen sistemasi bolip metabolikaliq ha`m energetikaliq potsesslerge birlikli tu`rde katnasatug`in, barliq sistemani pu`tinley qa`lpine keltiretug`in ha`m saqlap turatug`in sistema boladi.
Tiri organizmlerdin` kletkaliq du`ziliske iye bolmag`an u`lken topari bar. Bul organizmler viruslar dep ataladi (lat. «Virus» za`ha`r) ha`m tirishiliktin` kletkasiz formalari bolip esaplanadi. Viruslardi o`simliklerge de haywanlarg`a da jatqariwg`a bolmaydi. Olar ju`da` mayda, sonliqtan olardi elektronliq mikroskop ja`rdeminde g`ana u`yreniw mu`mkin. Viruslar tek basqa organizmnin` kletkalarinda tek jasawg`a ha`m ko`beyiwge uqipli boladi. haywanlar menen o`simliklerdin` kletkalarinan tisqarida viruslar jasay almay ha`m olardin` ko`bisi sirtqa ortaliqta kristallar formasinda boladi. haywanlardin`, o`simliklerdin` ha`m bakteriyalardin` kletkalari ishine kirip, viruslar ko`plegen qa`wipli keselliklerdi tuwdiradi. Adamnin` virusliq keselliklerinin` qatarina misali, qizilsha, gripp, poliomilit, sheshek kesellikleri jatadi. %simliklerdin` virusliq keselliklerinin` ishinde temekinin`, burshaqtin`, ha`m basqada eginlerdin` mozaykaliq kesellikleri belgili, bunda viruslar kesel o`simliklerdin` xloroplastlarin buzadi ha`m japiraqlardin` ziyanlang`an bo`limi ren`sizlenip qaladi. Viruslardi 1892-jili rus ilimpazi D. I. Ivanovskiy ashti. ha`r virus bo`lekshesi DNK-nin` yamasa RNK nin` azg`ana mug`darinan, yag`niy belokli qabiq penen qorshalg`an rolin atqaradi. Viruslardin` du`zilisin temeki ten`beli ha`m bakteriofaglar misallarinda ko`rip o`teyik. Temeki mozaykasi virusi ayrim bo`leksheler formasinda tishilik etedi, olardin` ha`r biri tayaqsha formasinda bolip, ishi quwis tsilindr ta`rizli boladi. Tsilindrdin` diywali belok molekulalarinan du`zilgen al usi belokli qabiqtin` astinda speral formasinda buralg`an RNK sozindisi jaylasqan. Temeki japiriqlarinda virus bo`leksheleri bir-biri menen qosilip alti qirli kristall formasindvg`i jiynaqti payda etedi, olar jaqtiliq mikroskopi ja`rdeminde ko`rinedi.
Sonday-aq bakteriyalardin` kletkalarina qonislaytug`in viruslar da belgil. Olardi bakteriofaglar yamasa faglar dep ataydi (grekshe «fagos»-jegish dep ataydi). Bakteriyafaglar bakteriyalardin` kletkalarin tolig`i menen buzadi, sonliqtan olardi bakteriyaliq awiriwlardi misali, dizenteriyani, ish su`zegin emlewge paydalaniw mu`mkin.
Ishek tayaqshasina, qonispaytug`in bakteriofagtin` du`zilisin qarap o`teyik formasi boyinsha iyt shibiqti eske tu`siredi.
Bakteriyafashtin` denesi basquyriq ha`m bir neshe quyriq o`sindilerinen turadi. Basi menen quyrig`i sirtinan belokli qabiq penen qaplang`an. Basinin` ishinde DNK bar, al quyrig`inin` ishinen kanal o`tedi.
Bakteriofak ishek tayaqshasinin` ishine o`tedi. Da`slep onin` sirtina bekinedi ha`m sol jerde bakteriyanin` qabig`in eritedi. Onnan son` bakteriofaktin` DNK si bakteriya kletkasina bu`rkeledi.
XX a`sirdin` 30-jillarinda tsitologiya belgili tekseriw metodlarina iye bolip, kletkalardi ha`r ta`repleme tekseriw mu`mkinshiligine iye boladi.
Klassikaliq tsitologiya-morfologiyaliq ilim bolip qalmastan, mag`liwmatlardi juwmaqlastirip evolyutsionliq teoriyani tastiyiqlawda u`lken xizmet atqardi.
Tsitologlar izertlewleri biologiya ilimlerinin` aldina qoyg`an maqsetlerinebaylanisli tirishilik xizmetlerinin` tu`rli mug`darinda (molekulyarliq subkletkaliq, kletkaliq ha`m t. b.) basqariw mexanizmnin` ashiwg`a ha`m sog`an baylanisli xaliq xojalig`inin` rawajlaniwina, ken` ken` miynetkeshler massasinin` densawlig`in jaqsilawg`a, xaliqtin` jalpi ma`deniyatlig`in ko`teriwge bag`darlang`an. Bul ma`seleni sheshmu ushin tsitologlar kletkalardag`i strukturani, belgili qubilislardi, kuletka ishi assimiliyatsiyasin, protoplazmadag`i tiykarg`i ximiyaliq komponentlerdin` sintezleniwin aship beriw kerek.
Egerde o`tken a`sir sintezlew a`siri bolsa, al ha`zir analatikaliq da`wir bolip-tirishiliktin` tu`rli mug`darin da biologiyaliq protsesslerdi teren` analizlew menen xarakterlenedi.
Biologiyaliq protsessler organizminde tu`rli elementlerge bo`linip ol, pa`n ishinde ayirim bag`darda u`yreniledi. Misali: tsitologiyada-tsitomorfologiya, tsitoximiya, tsitofiziologiya ha`m tsitogenetika bolip bo`linedi, biraq bir-birine baylanisli tekseredi.
ha`zirgi zaman tsitologiyasi problemasi jan`a metodlardi ken` qollaniw ha`m oni jaqsilap barg`anda g`ana sheshiliwi mu`mkin. Misali tsitologlar jan`a mikroskopiyali texnikani qollanip kletkalardin` submikroskopiyaliq qurilisin onin` xizmetin aniqlap quramali ekenin aniqladi.
Elektronliq mikroskopti qollaniw arqali kletkanin` ayirim strukturalarin molekulyar halinda ayirdi, al tsitoximikler bioximiyaliq rektsiyalardi ashti. Sondayaq-aq tsitofiziolklar kletkanin` funtsiyanaliq o`gesheligin aniqlamaqta.
Misali barliq kletkalar energiyani paydalaniwg`a ha`m oni g`zgertiwge uqipli ekenin, onin` bir-biri menen baylanislilig`in aniqlap berdi.
Defferentsiatsiya ha`m spetsalizatsiya na`tyjesinde kletka belgili xizmetti atqariwg`a iykemlesedi. Misali bulshiq et, nerv ha`m t. b. toqima kletkalari.
Qisqasin aytqanda tsitologiyanin` aldinda turg`an uaziypalardi tabisli sheshiw ushin kletkalardi kompleks izertlew kerek.
ha`zirgi tsitologiyanin` aldinda (Aleksandr, 1965) u`sh tiykarg`i mashqalalar turipti:
1. Kletkanin` evolyutsiyasi ha`m onin` qurilisi. Buni sheshiw ushin kletkanin` antogenezin ha`m filogenezin u`yreniw kerek, sondag`ana ayrim biologiliq zakonliqlardi biliw mu`mkin.
2.Avtoregulyatsiya problemasi-buni sheshiw ushin kletkanin` energetikasin, adaptatsiyasin, kletka ishi protsesinin` kordinatsiyasin ha`m organizimdegi bir-birine ta`sirin biliw kerek.
3. avtoreproduktsiya problemasi bunda kletkanin` o`siwin, ko`beyiwin, genetikaliq o`zgesheligin narmal ha`m patalogiyaliq halda u`yreniwdi talap etedi.
Tsitologiyanin` tiykarg`i mashqalalarin sheshiwde to`mendegi ilimpazlar belgili u`lesin qosti: I. I. Gerasimov, S. G. Navashin, N. K. Koltsov, G. A. Levitskiy, D. N. Nasanov, V. Ya. Aleksandrov, A. A. Prokofeva-Velgovskaya, M.S Navashin, J. X. Xamidov, K. A. Zufarov ha`m t. b olar bizde ha`m shet ellerde belgili.
Qadag`alaw ushin sorawlar
1. Kletka teoriyasinin` ha`zirgi jag`dayi.
2. Kletkali du`ziliske iye bolmag`an sistemalar.
3. Prokariot ha`m eukariotlar.
4. Ha`zirgi zaman tsitologiya pa`ninin` rawajlaniwi.

1^ Stephen R. Bolsover “CELL BIOLOGY” University College London. 2004.1bob.5-bet

2^ Stephen R. Bolsover “CELL BIOLOGY” University College London. 2004. 1bob.7-bet

3^Stephen R. Bolsover “CELL BIOLOGY” University College London. 2004. 1bob. 7-9 bet