1-Savol Morfologiya va sintaksisning munosabati

6-Savol LSQning shakily va LSQning mazmuniy tomoni.

LSQning shakliy tomoni. LSQ mohiyatan riyoziy tenglamaga o'xshaydi va u butunlik sifatida tenglik belgisidan chap hamda o'ng tomonlardan iborat bo'ladi. Yuqorida miso sifatida keltirilgan [ ismaraich kelishi+ ismegl qo'shinchisi qaratuvchi- qaralmish] LSQi ham ikki- ismatich kelishig+ ismegalik qo'shimchasi va qaratuvchi- qaralmish qismlaridan tashkil topgan. LSQning chap, ya'ni [ ismqaratqich ketishigl+ istuegalik qoʻshimchasi] qismi uning shaklini tashkil etadi. LSQning shakliy tomoni umumiylik xususiyatiga ega.

Chunki u nutqda voqelangan cheksiz birikmalar umumiy shaklining sintezi. Xususiy shakl sifatida nutqiy so'z birikmalari namoyon bo'ladi. Demak, xususiy shakl deganda moddiy shaklda so'z va qo'shimchа vositasida ifodalangan, o'qilishi, yozilishi, aytilishi, eshitilishi mumkin bo'lgan shakl tushuniladi. LSQning mazmuniy tomoni. LSQning o'ng tomoni uning mazmuniy jihati. Yuqorida keltirilgan [ istaraleleh kelishidi+ ismetalik qo'shimchа qaratuvchi- qaralmish] qolipining o'ng, ya'ni mazmuniy qismini lisoniy tobe qaratuvchi va hokim qaralmish orasidagi rang- barang munosabatlar tashkil etadi. Rang barang munosabat deganda har bir nutqiy so'z birikmasidan anglashiladigan turli ma'no va munosabat tushuniladi. Masala: mening kitobin- qarashlilik stolning oyog'i butun- qism e'tiborsizlik oqibati- sabab- oqibat yashashning zavqi holat va uning natijasi ». Birikmalarning o'ng tomonida ularning xususiy ma'noviy belgisi ko'rsatilgan. Ular qolipda rang- barang ma'noviy munosabat deya birlashtirilgan. Ma'lumki, ko'pinchа, ma'no deganda so'z atayotgan narsa, predmet, miqdor, belgi kabilan haqidagi tushunchа ifodasi tushuniladi. Masalan, kitob) leksemaci aytilganda, uning ma'nosi sifatida varaqhrdan tashkil topgan, bosma yoki qo'lyozma holdagi asar mohiyati tan olinadi. Lekin keltirilgan LSQ ma'nosi cea burga o'xshamaydi. Chunki [ kitob) leksema bo'lib, uning ma'nosi leksik. Lekin LSQ sintaktik hodisa. Shu boisdan uning ma'nosi ham sintaktik bo'lmog'i darkor. Sintaksisda esa-tobe- hokim, qaratuvchi- qaralmish, to'ldiruvchi, hol, ega, kesim. kabi tushunchalar ahamiyatli bo'lib, sintaktik munosabatni ifodalaydi. Bu munosabat esa sintaktik ma'no sifatida qaraladi. Nega yuqoridagi birikmalaming o'ng tomonida keltirilgan qarashlilik », butun- qisma, sabab- oqibat, holat uning natijasi kabilar LSQning mazmuni bo'la olmaydi, degan savol tug'ilishi tabiiy. To'g'ri, ular birikmalaming ma'nolarini alohida- alohida aks ettiradi. Lekin LSQi bitta. [ ismerttich kekshiel+ ismetalik to'shimchash qaratuvchi- qaralmish] qolipining mazmuni esa cheksiz nutqiy hosilalaming ma'nolarini umumlashtiradi.
LSQning [ ismatch kelishii+ ismlik qo'shimchasi shakliy tomoni birikuvchi so'zlar munosabatidan umumlashtirganligi kabi mazmun tomoni ham nutqiy birikmaning alohida- alohida ma'nosini umumlashtirish natijasi bo'lmog'i lozim. Ta'kidlash lozimki, o'zbek tilshunosligida har bir gap bo'lagi, so'z birikmasining turli gap, matn va qurshovdagi ma'nolarini tavsiflashga ko'p e'tibor qaratiladi. Masalan, ( uyni qurmoq) birikmasida ( uyni) so'zshaklining, yoki to'ldiruvchining ma'nosi yaratiladigan, bunyod etiladigan narsas. ( uyni buzmoq) birikmasidagi ( uyni) so'zshaklining ma'nosi yo'qotiladigan manba tarzida ta'riflanadi. Lekin mulohaza yuritilsa, bu ma'nolar sintaktik emas, balki lug'aviy bo'lib, aslida ( buzmoq) va ( qurmoq) soʻzlariga ХОs ma'nolar. LSQ esa cheksiz so'z birikmalarining umumlashmasi. Shu boisdan ularning mazmun tomoni ham cheksiz so'z birikmalarining alohida- alohida ma'nolaridagi xususiy, farqli jihatlarni chЕТlashtirib, umumiy, o'xshash tomonlarni ajratish asosida tiklanadi. Demak, umumiy, lisoniy ma'no xususiy jihatlarni idrok etish asosida birlashtirishdir. Xususiy ma'no, ya'ni har bir so'z birikmasidagi tezda anglanadigan, ilg'anishi oson bo'lgan ma'no ular zamiridagi mohiyatni to'sib turadi. Ana shu mohiyat anglanishi bilan tadqiqotchi ko'rinib turgan ma'noning rang- barangligi aldamchi » ckanligiga ishonch hosil qiladi.