1. «Сиёсий тизим» тушунчаси ва унинг талқинлари

4. Сиёсий тизимларни таснифлаштириш
Сиёсий тизимларни қандай шаклланиши, уларнинг бир-бирларидан фарқланиши, ҳар бир сиёсий тизимнинг ўзига хос хусусиятларининг мавжудлигини аниқлаш учун улар сиёсатшунослик фани нуқтаи назаридан таснифлаштирилади.
Сиёсий тизимларни таснифлаштиришга даставвал қадимги юнон мутафаккири Платон асос солган. У турли сиёсий тизимларнинг характерини белгилаш мақсадида аристократия, тимократия, олигархия, демократия ва тирания каби тушунчаларни шакллантириб, уларни сиёсий таҳлил жараёнларида қўллаган¹⁰⁶ . Бу назарий қарашларни Аристотель янада ривожлантирди. У давлат тузилиши шаклларини (унда сиёсий тизимнинг асосий белгилари ҳам ифодаланган) таснифлаштиришни янада мукаммаллаштириб, олтига бўлинган схемани ишлаб чиқди:1) тўғри шакллар (барчанинг фаровонлиги учун қонун асосида бошқариш) – монархия, аристократия, полития (мўътадил демократия) 2) нотўғри шакллар (идора этувчилар фаровонлиги учун қонунлар асосида эмас, балки эркинлик асосидаги бошқарув) – тирания, олигархия, ашаддий демократия (охлократия) ¹⁰⁷ .
ХIХ–ХХ асрларга келиб сиёсий тизимлар тузилмавий характер касб эта бошлаганидан кейин жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий тузилмаларини ва сиёсий муносабатлар шаклларини (формациявий ёндашув) таснифлаштиришнинг марксча ёндашувлари шаклланди. Улар қуйидагилардан иборат эди: қулдорлик, феодал, капиталистик (буржуа) ва социалистик (коммунистик). Лекин бу ёндашувлар синфийликка ва ҳукмрон мафкурага асосланганлиги учун ҳам инқирозга юз тутди.
ХХ асрнинг ўрталаридан бошлаб Франция сиёсатшуноси Ж.Блондель томонидан ишлаб чиқилган сиёсий тизимни таснифлаштириш кенг тарқалди: 1) либерал демократия; 2) радикал-авторитар (коммунистик) тизимлар; 3) анъанавий (мавжуд ижтимоий муносабатларни сақлаш); 4) популистик (учинчи дунё мамлакатлари); 5) авторитар-консерватив.
Шунингдек, баъзи олимлар (С. Д. Гелей, С. М. Рутар ва бошқ.) сиёсий тизимларни жамиятни таснифлаштириш асосидан келиб чиқиб талқин эта бошлади: маданий ёндашувларга биноан – ғарбий, япон, конфуцийчилик, Лотин Америкаси, мусулмон, ҳинд, славян-православ тизимлари, цивилизациявий ёндашувларга биноан – аграр, индустриал ва индустриалдан кейинги жамиятлар сиёсий тизими¹⁰⁸ .
Замонавий сиёсий фанларда даражалаш (дифференциациялашув) мезонларига боғлиқ ҳолда сиёсий тизимларнинг турли таснифлари шаклланди. Аксарият тадқиқотчилар иккита асосий мезон ёрдамида иккита идора этиш моделларини бир-биридан фарқлайди: 1) ҳокимиятнинг марказлашув даражаси (қарор қабул қилиш жараёнлари иштирокчилари сонига боғлиқ дифференциация); 2) қадриятлар турлари. Бу мезонлардан келиб чиқиб, сиёсий тизимлар қуйидагиларга бўлинади: а) тоталитар ва либерал-демократик; б) тоталитар, авторитар ва демократик; в) конституциявий ва тоталитар; г) анъанавий ва замонавий.
Замонавий сиёсий фанлар ва амалиёт талабларига Алмонд таснифлари нисбатан яхшироқ жавоб беради. У тузилмавий дифференциациялашга асосланган таснифлаштиришдан мустаҳкам боғловчи тушунчалар – тузилмалар ва маданиятларга асосланган таснифлаштиришга ўтади. Алмонд кўпроқ жамиятни ташкил этиш шакллари жамиятнинг идеаллари ва қадриятларини қандай қабул қилади ва уларга қандай мувофиқ келади, деган масалаларга ўз диққат-эътиборини қаратди. У тўртта замонавий сиёсий тизим турини бир-биридан ажратиб кўрсатди: инглизамерикан; континентал-европа; индустриалгача ва қисман индустриал; тоталитар.
Алмонднинг фикрича, инглизамерикан АҚШ, Англия, Канада, Австралия сиёсий тизимлари маданиятларнинг гомогенлиги билан ажралиб туради: сиёсий мақсади ва воситалари, уларга эришишни ҳаммаси баравар қабул қилади. Аҳолининг аксарияти учун шахс эркинлиги, оммавий фаровонлик ва хавфсизлик устувор аҳамият касб этади. Бу сиёсий тизимларда роллар тузилмаси чуқур дифференциялашган, яъни ҳар бир партия, манфаатлар гуруҳлари ўзларининг аниқ мақсадларига эга, улар тизимда ўз хусусиятларига эга бўлган функцияларини бевосита бир маромда бажаради, шунингдек, улар аниқ ташкиллашган ва бюрократлашган. Бу тизимлар ўзининг юқори даражадаги барқарорлиги, ҳокимиятнинг тақсимланиши ва тизим ичидаги таъсирчанлиги билан характерланади.
Континентал-европа туридаги сиёсий тизимлар Франция, Германия ва Италия учун тааллуқлидир. Улар учун сиёсий маданиятнинг эклективлиги, янги ва эски маданиятларнинг ўзаро тинч-тотув яшовчанлиги хосдир. Масалан, Францияга вакиллик ҳокимияти анъанавийлиги билан бир қаторда, плебисцит анъанаси ва популизмга мойиллик хосдир. Франция тарихида Наполеон ва де Голл кабиларнинг бевосита тўғридан-тўғри демократия шаклларига мурожаат этганлиги маълум. Бу сиёсий тизим учун турли мафкурадаги партияларнинг кўплиги, жамиятга сезиларли таъсир кўрсатувчи эски анъаналарнинг мавжудлиги характерлидир.
Осиё, Африка ва Лотин Америкасидаги кўплаб сиёсий тизимлар индустриалгача ёки қисман индустриал тизимларга хосдир. Сиёсий тизимларнинг бу турига аралаш сиёсий маданиятлар ҳам хосдир: ғарб қадриятлари қоришмаси, этник анъаналар, диний анъаналар. Бу турдаги тизимларда сиёсий маданият эклективлиги ғарбий Европа тизимларидаги бу ҳолатдан фарқ қилади. Чунки бу тизимларда қарама-қаршиликлар кутилмаган бир ҳолда бир-бирлари билан қўшилиб кетиши мумкин. Бу тизимларда ҳокимиятлар бўлиниши ҳам турлича. Кўпинча армия ёки бюрократик аппарат қонун чиқариш функцияларини ўз зиммасига олади, қонун чиқарувчи органлар эса суд жараёнларига аралашиб туради. Бу тизимлар учун шахсий авторитаризм, бир партия ҳокимияти, куч ишлатишнинг катта имконияти кабилар хосдир. Сиёсий иштирок эса маҳаллий даражаларда амал қилиш билан чекланади.
Тоталитар турдаги сиёсий тизимлар учун фашистик Италия ва фашистик Германия ва “жаҳон социализм тизими” мамлакатлари мисол бўла олади. Лекин бу мамлакатларда ҳозир сиёсий ва иқтисодий модернизация жараёнлари амалга оширилмоқда.
Бу турдаги тизимларда эркин манфаатлар гуруҳлари учрамаслиги характерлидир. Бу тизимда сиёсий иштирок ҳам ўзига хос бўлиб, у асосан декоратив характер касб этади. Сиёсий коммуникация марказ томонидан қаттиқ назорат қилинади. Тоталитар жамиятлар ўта марказлашган бўлиб, улар учун куч ишлатишнинг юқори даражада бўлиши характерлидир. Алмонднинг фикрича, мутлақ итоат эттириш асосидаги сиёсий тизим ақлга сиғмайдиган ҳодисадир. Бунда ролларнинг тоталитар тузилишга хос бўлган иккита характерли белгиси бир-бирини тақозо этишини кузатиш мумкин: а) мажбурловчи ролларнинг устунлиги; б) ўз вазифасига хос бўлмаган вазифаларни бажарувчи бюрократия, партия, армия, хавфсизлик органлари ҳокимият ролларини функционал беқарорлиги¹⁰⁹ .