1. Sug’urta va uning kelib chiqish tarixi qanday kechgan

17-variant

1. 
   Sug’urta bozori deganda nimani tushunasiz.
   

Bugungi kunga kelib O‘zbekiston sug‘urta bozorida 30 ta sug‘urta kompaniyasi faoliyat yuritishmoqda, shulardan 29 tasi umumiy sug‘urta turlari bilan shug‘ullanishsa, 1 tasi hayot sug‘urtasi turlari bilan shug‘ullanmoqda, shuningdek 1 tasi qayta sug‘urtalashni amalga oshiruvchi kompaniya.Iqtisodiyotning umumiy nazariyasida ham, sug‘urta ilmida ham «sug‘urta bozori» va «sug‘urta xo‘jaligi» yangi tushunchalardir. Shunga qaramay, aytish mumkinki, «sug‘urta bozori» tushunchasi o‘ziga nisba- tan bir muncha umumiy hisoblangan «sug‘urta xo‘jaligi» tushuncha- sining pog‘onalaridan biri bo‘lib, sug‘urta xizmatlari oldi-sotdisi bilan bog‘liq. «Sug‘urta xo‘jaligi» sug‘urta sohasidagi sug‘urta xizmatlarini bajarish, taqsimlash, sotish va iste’mol qilish bilan bog‘liq munosabatlar yig‘indisidan iborat. Umumjahon xo‘jaligi miqyosida «jahon sug‘urta xo‘jaligi» atamasini qo‘llash mumkin. Ana shu ma’noda «sug‘urta xo‘- jaligi» sug‘urta tashkilotlarining ta’sis etilishi, tashkiliy tuzilmasi, faoli- yati, boshqaruvi bilan bog‘liq munosabatlarni, shuningdek, sug‘urta kompaniyalarining yoki sug‘urta bozorining boshqa turdagi obyekt- larining sug‘urtaga oid faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish munosabatlarini, iqtisodiy munosabatlarda sug‘urtadan foydalanish shart-sharoitlari va asoslarini ifoda etadi. Sug‘urta himoyasiga talab ikki bosh omil bilan: xo‘jalik yurituvchi subyektning va alohida fuqaroning risk-menejmentining elementi sifatidagi sug‘urtaga nisbatan bo‘lgan talabi va shuningdek, sug‘urtalanuvchilarning su- g‘urta xizmatini sotib olish orqali o‘z talabini qondirishga imkon yaratadigan sotib olish layoqati bilan belgilanadi. Ijtimoiy qayta ishlab chiqarishga xos bo‘lgan ehtimoldagi xavf sifatida xatar iqtisodiy muno- sabatlar yuksalishi bilan sug‘urta xizmatlariga bo‘lgan talabning kucha- yishiga olib keladi. Ayni vaqtda davlat ijtimoiy sug‘urta va ta’minot tizimi orqali taqdim etiladigan sug‘urta himoyasining qisqarishi ham, shuningdek, sug‘urta xizmatlariga talabning oshishiga sabab bo‘ladi.Sug‘urta bozori – ma’lum bir pul munosabatlari sohasi bo‘lib, unda savdo-sotiq obyekti sifatida sug‘urta himoyasi qatnashadi hamda unga talab va taklif shakllanadigan maxsus ijtimoiy-iqtisodiy tarmoq hisoblanadi. Sug‘urta bozori keng ma’noda sug‘urta xizmatlarining oldi- sotdisi yuzasidan vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar yig‘indisini aks ettiradi. Sug‘urta bozorining obyektiv asosini kutilmagan baxtsiz hodisalar oqibatida yetkazilgan zararni bartaraf etish yo‘li bilan ishlab chiqarish jarayonlarining uzluksizligini ta’minlash tashkil etadi. Sug‘urta bozorida taklif etilayotgan o‘ziga xos tovar - sug‘urta xizmati hisoblanadi. Uning xarid qiymati bo‘lib sug‘urta qoplamasi shaklini ifodalovchi sug‘urta himoyasini ta’minlash hisoblanadi. Sug‘urta xizmatining narxi sug‘urta tarifida aks ettiriladi. U talab va taklifga taqqoslangan raqobat asosida shakllanadi. Sug’urta kompaniyasi o’z mahsulotini bozorda sotar ekan, zimmasiga katta mas’uliyat olganligini unutmasligi kerak. Chunki, sug’urtalovchi ozgina sug’urta mukofoti evaziga yirik mikdordagi riskni qabul qilib oladi va sug’urta hodisasi ruy berganda zimmasidagi sug’urta qoplamasini to’lashi shart. Shu o’rinda, biz sug’urta kompaniyasiga murojaat qilishni istagan yoki muayyan sug’urta xizmatiga ehtiyoj sezgan shaxslarga sug’urta shartnomasini tuzishdan oldin sug’urta kompaniyasining moliyaviy axvoli, balansi bilan albatta tanishib chiqishlarini maslahat qilamiz.

2. 
   Sug’urta bozorini hududiy joylashuviga qarab qanday turlari bo’linadi.
   

Sug'urta bozori hududiy joylashuviga qarab xalqaro. mintaqaviy va milliy sug'urta bozorlariga bo'linadi. Milliy sug'urta bozori biron-bir mamlakat hududidagi sug'urta muassasalarini va ulami faoliyatini o‘z tarkibiga oladi. Jahondagi eng yirik milliy sug'urta bozori Amerika Qo'shma shtatlaridir. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda yig'iladigan sug'urta tushumlarining 43 foizdan ortig'i AQSH hissasiga to'g'ri keladi. Bu yerda hayotni sug'urta qiluvchi 2600 dan ortiq va boshqa umumiy turdagi sug'urta xizmatlarini ko'rsatuvchi 3800 ta kompaniya faolivat ko'rsatmoqda. Ulardan ba’zi birlari dunyo sug'urta bozorida ham oldingi o'rinlardadir. Mintaqaviy sug'urta bozori deganda savdo, iqtisodiy va boshqa jihatlardan o'zaro yaqin munosabatda bo'lgan bir nechta mamlakatlaming ichki bozori tushuniladi. Yevropa Ittifoqining sug'urta bozori yirik mintaqaviy bozordir. Xalqaro sug'urta bozori sifatida dunyo miqyosida sug'urta faoliyatini olib boruvchi alohida mamlakatlaming ichki bozori tushuniladi. Jumladan, hozirgi vaqtda Yaponiya sug'urta bozorining xalqaro darajada muhim o'mi bor va keying! o'n yillikda Yaponiya sug'urtachilari dunyo bozorida vetakchilik qilib kelishmoqda. Sug'urta bozorining sirtqi muhiti - Sug'urta sohasidagi davlat siyosati. - Iqtisodiyotning umumiy holati. - Jahon sug'urta bozorini kon’yunkturasi. - Aholini ko'pligi va yashash darajasi. Sug‘urta bozomi ichki niuhiti - Sug'urta mahsulotiari. - Sug‘urta xizmatlami sotish tizimi. - Sug'urta xizmatlarga talabni shakllantirish tizimi. - Sug'urtachini infratuzilmasi. - Sug'urtachini moliyaviy resurslari. - Sug'urtachini moddiy, ishchi va boshqa resurslari. Sug'urta bozorlari hududiy bo'linish bilan bir qatorda sug'urta turlariga qarab ham xilma-xil bo'lishi mumkin. Iqtisodi rivojlangan mamlakatlar amaliyotida sug'urta bozori ikkiga bo'linadi: 1) Hayotni sug'urta qilish bilan bog'liq sug'urta xizmatlari bozori; 2) Umumiy sug'urta xizmatlari bozori. O'zbekiston sug'urta bozori rivojlanishi davlat miqyosida ijtimoiy rivojlanishning asosiy omillaridan biri sifatida qaralgan bo'lib, mavjud shartsharoitlar, milliy sug’urta arfanalari va madaniyati hisobga olingan xolda isloh etilgan va milliy sug'urta bozori tashkil topishi va shakllanishi sekin-astalik bilan tubdan o‘zgarib borgan va bir nechta bosqichlami bosib o‘tgan
3. Sug’urta bozorida raqobat qanday amalga oshiriladi.
Raqobat va raqobatbardoshlik tushunchalarining ko'plab ta'riflari mavjud. Raqobat so'zi lotincha "concurrere" dan olingan bo'lib, to'qnashuvni anglatadi. Raqobat rivojlangan sug'urta bozorining ajralmas qismidir. Haqiqiy bozor iqtisodiyotini raqobatsiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Shu munosabat bilan raqobatni, uning darajasi va intensivligini o'rganish, eng kuchli raqobatchilarning kuchli tomonlari va bozor imkoniyatlarini, sug'urta bozorlaridagi raqobat istiqbollarini bilish zarurati tug'iladi. Raqobatchilarning mavjudligi har bir sug'urtalovchini o'z mijozlarining ehtiyojlariga juda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lishga majbur qiladi. Raqobat sug‘urta tashkilotlarini sug‘urtaning yangi turlarini ishlab chiqish va joriy etishga, ularni doimiy ravishda takomillashtirishga, assortimentini kengaytirishga va sug‘urta xizmatlari bozorining qo‘shimcha segmentlarini qamrab olishga undaydi. Sug'urtaning bir xil turlarini amalga oshirishda sug'urta tashkilotlari o'rtasidagi raqobat yaratilishida ifodalanadi qulay shakllar shartnoma tuzish va sug‘urta badallarini to‘lash, tarif stavkalarini pasaytirish, to‘lovning tezkorligi sug'urta kompensatsiyasi va sug'urta qoplamasi.
Barcha sohalarda raqobat bozor iqtisodiyotiga o‘tishning asosiy shartidir. Shu bilan birga, sug'urta - ta'minlash uchun mo'ljallangan maxsus faoliyat turi sug'urta qoplamasi jismoniy va yuridik shaxslar. Shuning uchun sug'urtani shunday tashkil etish muhimdir Sug'urta kompaniyalari bankrot bo'lmadi, faoliyatini to'xtatmadi. Bunga maxsus usullar yordamida erishiladi davlat tomonidan tartibga solish sug'urta faoliyati, shuningdek, huquqiy va aniq rivojlanishi iqtisodiy asoslar sug'urta.Raqobatga xos bo'lgan sug'urta raqobatini mutlaq toifa sifatida ko'rib chiqish mumkin emas. Ko'pgina hollarda, ayniqsa sug'urta qilish uchun katta tavakkalchiliklarni o'z zimmasiga olgan holda, sug'urtalovchilarning hamkorligi zarur. Bu hamkorlik qo'shma sug'urta va qayta sug'urtalash shaklida amalga oshiriladi. Sug'urtani xalqaro iqtisodiy munosabatlarning bir qismi sifatida tashkil etishning muhim printsipi sug'urta sohasidagi xalqaro hamkorlik bo'lib, u sabab bo'ladi ob'ektiv zarurat jahon iqtisodiy aloqalarini chuqurlashtirish va kengaytirish sharoitida.Sug'urtalovchilarning narx va narxdan tashqari raqobatini farqlash odatiy holdir. Narxlar raqobati ushbu turdagi sug'urta shartnomasini tuzish taklif qilinadigan tarif stavkasiga asoslanadi.