1. Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi Tadqiqotning refleksiv fazasi


Download 232.47 Kb.
bet9/22
Sana27.10.2023
Hajmi232.47 Kb.
#1728221
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   22
Bog'liq
Reja

Mantiqiy yondashuv har bir xodisa, jarayonni xozirgi paytda u erishgan
rivojlanish nuqtasida ko‘rib chiqishni nazarda tutadi, bu holda tadqiqotda abstrakt-
nazariy ishlanmalar ustun bo‘ladi.
Tarixiy yondashuv ob’ektning muayyan-tarixiy genezisi (kelib chiqishi) va
rivojlanishini ko‘rib chiqishni, rivojlanayotgan ob’ektning asosan genetik
munosabatlarini tadqiq qilish va aks ettirishni ko‘zda tutadi, bu holda tadqiqotda
muayyan, aniq tarixiy faktlar ustun bo‘ladi.
Tarixiy va mantiqiy yondashuvlarning birligi, ularning o‘zaro bir-birini
to‘ldirishi va chatishib ketishi zarurligini esdan chiqarmasligimiz kerak.
Ko‘pincha, o‘rganilayotgan muammoning ochib tashlanishi bir vaqtning
o‘zida ham tarixiy yondashuvni (xodisalar, jarayonlar va ilmiy g‘oyalar,
nazariyalarning tarixiy rivojlanishi), ham mantiqiy yondashuvni (xodisalar,
jarayonlar, shuningdek, g‘oyalar va nazariyalarning zamonaviy holati, ularning
o‘zaro aloqalari) birlashtirganda - mantiqiy-tarixiy yondashuvning qo‘llanilishi
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Mantiqiy-tarixiy yondashuvda mantiqiy jixat ustun
hisoblanadi.
Yana boshqa variant – tarixiy-mantiqiy yondashuvdir, unda, mantiqiy-tarixiy
yondashuvdan farqli o‘laroq tarixiy jixat ustun hisoblanadi.
Sifatli va miqdoriy yondashuvlar. Sifatli yondashuv o‘rganilayotgan xodisa,
jarayonning uning o‘ziga xosligi va o‘ziga tegishli ekanligini, shuningdek, xodisalar,
jarayonlar u bilan bir xil sinfga tegishli ekanligini aniqlovchi belgilari, xossalari,
o‘ziga xos xususiyatlari majmuini aniqlashga qaratilgan. Miqdoriy yondashuv turli
xodisalar, jarayonlarning tavsifnomalarini ularga tegishli bo‘lgan, kattaliklar va
sonlarda ifodalanuvchi xossalarining rivojlanish darajalari yoki intensivligi bo‘yicha
aniqlashga qaratilgan.
Predmetlar, xodisalar, jarayonlarning miqdoriy tavsifnomalarini baholash
ham bir turdagi, ham tabiatan sifat jixatidan turlicha bo‘lgan xodisalar, jarayonlarga
tegishli bo‘lgan umumiy xossalarni aniqlashdan boshlanadi. Bu umumiy xossalarni
aniqlash go‘yoki ularning sifatdagi farqlarini yo‘qotadi va o‘lchash mumkin bo‘lgan
muayyan birlikka olib keladi. Masalan, har bir kishi – takrorlanmas shaxs, va turli
kishilarning umuman shaxslarini baholovchi qandaydir miqdoriy tavsifnomalarni
kiritish, tabiiy-ki, mumkin emas. Lekin kishilarni qandaydir yagona ko‘rsatkichlar –
bo‘yi, og‘irligi va xokazolar bo‘yicha, ya’ni, ularning har biriga xos bo‘lgan umumiy
xossalar bo‘yicha solishtirish mumkin.
Tadqiqot yondashuvlarinining sinflanishini dialektika kategoriyalari
juftliklari bo‘yicha sanab o‘tishni davom ettirar ekanmiz, yana fenomenologik

22
(fenomen - xodisa) va moxiyatli yondashuvlarni ajratish mumkin: birinchi


yondashuv u yoki bu o‘rganilayotgan xodisa, jarayonning tashqaridan kuzatiladigan,
odatda o‘zgaruvchan tavsifnomalarini bayon etishga qaratilgan; ikkinchi yondashuv
- u yoki bu o‘rganilayotgan xodisa, jarayonning ichki, chuqur, barqaror tomonlarini,
mexanizmlarini, xarakatlantiruvchi kuchlarini aniqlashga qaratilgan.
Fenomenologik yondashuv ilm-fan rivojining muayyan bosqichlarida juda
o‘rinli bo‘ladi. Chunonchi, faqatgina o‘sha paytda biologiya to‘plagan ulkan, faktik,
fenomenologik materiallar sharofati bilan K. Linney biologik turlarning
sinflanishini, Ch. Darvin esa - evolyusiya nazariyasini yarata oldi. Yana boshqa
misol – sayyoralarning xarakatlanishi qonunlari I. Keppler tomonidan ta’riflab
berilgan, vaxolanki, unga asos bo‘lib daniyalik astronom Tixo Brage tomonidan
bajarilgan ko‘p sonli kuzatishlar va o‘lchashlar xizmat qilgan.
Nixoyat, tadqiqot yondashuvlarining ketma-ketligida yagona yondashuv va
umumiy (umumlashtiruvchi) yondashuvlarning navbati keldi. Yagona yondashuv,
uning nomidan ko‘rinib turibdi - ayrim xodisalar, jarayonlarni o‘rganishga
qaratilgan, umumiy yondashuv xodisalar, jarayonlarning umumiy aloqalari,
qonuniyatlari, tipologik belgilarini topishga qaratilgan.
Yuqorida sanab o‘tilgan, dialektika kategoriyalari juftliklari bo‘yicha
yondashuvlar sinflanishi mustaqil bo‘lgani sababli, har bir muayyan tadqiqot
ma’lum yondashuvlar to‘plami bilan tavsiflanadi. Bunda, bitta tadqiqotning har xil
vazifalari turlicha yondashuvlar to‘plami bilan yechilishi mumkin.
Qayd etish lozim-ki, tadqiqot yondashuvi kategoriyasi, uning metodologik
bilimlar strukturasidagi roli va o‘rni xali yetarlicha o‘rganilmagan. Ushbu
masaladagi mavxumlikni quyidagi sodda misolda ko‘rsatish mumkin: yuqorida biz
dialektika kategoriyalarining 5 juftliklari bo‘yicha (ikkinchi ma’nodagi) tadqiqot
yondashuvlarini keltirdik. Demak, bir dona tadqiqot predmetida tadqiqot
yondashuvlari variantlari soni 2
5
= 32 ta bo‘lishi mumkin ekan. Ya’ni, bir dona
tadqiqot predmetida nazariy jixatdan 32 ta turli tadqiqot o‘tkazish mumkin ekan!
Birinchi ma’nodagi joiz tadqiqot yondashuvlarini (tizimli, shaxsiy, sinergetik va
xokazo) ham hisobga olsakchi?
Shunisi e’tiborli-ki, estetika, san’atshunoslik, adabiyot nazariyasida
tadqiqotlardagi tadqiqot yondashuvining analogi bo‘lib badiiy, adabiy asar metodi
tushunchasi keladi: klassitsizm metodi, romantizm metodi, realizm metodi va
xokazo; arxitekturada – uslub (stil) tushunchasi – klassik uslub, ampir, modern va
xokazo. Ilm-fanda tadqiqot yondashuvlari ham metodlar rolini o‘ynaydi, lekin u
maxsus turdagi metodlardir. Yuqorida biz tadqiqot metodlarini ikki darajaga
bo‘ldik: metodlar–operatsiyalar va metodlar-amallar. Tadqiqot yondashuvlari go‘yo
3-satxni, darajani tashkil qiladi – ular metodusti yoki ustmetodlar hisoblanadi.
Tanlangan ob’ekt, predmet va tadqiqot yondashuvlari asosida tadqiqot

23
maqsadi aniqlanadi.


Tadqiqot maqsadini aniqlash bosqichi. Tadqiqotning ob’ekti va predmeti
asosida uning maqsadi aniqlanadi. Tadqiqot maqsadi bu – tadqiqot yakunida
erishilishi lozim bo‘lgan eng umumiy (umumlashgan) holdagi voqe’likdir.
Albatta, maqsadni quyidagicha qisqa ibora bilan formal ravishda ifodalash
eng oson ish va mantiqan to‘g‘ri ham, va odatda shunday qilinadi ham (albatta,
muammo savodli va adekvat ravishda ifodalanishi sharti bilan): “maqsad – qo‘yilgan
tadqiqot muammosini yechish”. Ammo maqsadning bunday ifodalanishida
tadqiqotchi go‘yoki “muammo to‘liq yechildi va keyingi tadqiqotchilarga ish
qolmadi” deb o‘ziga mas’uliyat olgan bo‘ladi. Albatta, Davriy qonunni ochgan
holda D.I. Mendeleev kimyoviy elementlarning sinflanishi muammosini xal qilgan.
Yoki bo‘lmasam, A. Eynshteyn, maxsus nisbiylik nazariyasini yaratgan holda,
mexanika va elektrodinamika qonunlarining mos kelishi muammosini xal qilgan.
Lekin tadqiqotchi muammoni to‘liq yechdi, deb doimo ta’kidlash taxliqali
hisoblansa kerak. Nima bo‘lganda ham, tadqiqot tugagach tadqiqot muammosi
uning predmeti, maqsadi va qo‘yilgan vazifalar doirasida to‘la-to‘kis yechilishi
kerak. (pastroqqa qarang).
Qayd etish lozim-ki, gumanitar va ijtimoiy fanlar bo‘yicha ilmiy ishlarda,
ayniqsa, kandidatlik dissertatsiyalar darajasidagi ishlarda ko‘pincha tadqiqot
maqsadini ta’riflashda xatolik paydo bo‘ladi, sababi - ko‘zlanayotgan ilmiy natijani
belgilashda har qanday tadqiqotning asosiy natijasi bo‘lishi lozim bo‘lgan yangi
ilmiy bilimlar o‘rniga mualliflar amaliy maqsadni qo‘yadilar. “...jarayonini
takomillashtirish...”, “...samaradorligini oshirish...” kabi maqsadlar tadqiqotning
maqsadlari bo‘lishi kerak emas. Albatta, ma’lum sharoitlarda (joriy etish va
boshqalar) ilmiy natijalar keyinchalik “...samaradorligini oshirish” va boshqalar
uchun asos bo‘lishi mumkin, lekin baribir buni tadqiqot ishining maqsadi sifatida
qo‘ymaslik kerak. Maqsadning xatto “ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish...”
kabi ta’rifi ham tadqiqotning asosiy maqsadi emas, balki yordamchi, hamrox
maqsadi, tadqiqotning amaliy ahamiyatini oshirish vazifalaridan biri bo‘lishi
mumkin holos.
Tadqiqot natijalarining xaqqoniyligini baholash me’zonlarini shakllantirish
(tanlash) bosqichi. Tadqiqotning maqsadi aniqlangandan so‘ng, ya’ni, ushbu
tadqiqotda qanday turdagi natijalar olinishi va ularning joiz, extimoliy strukturasi
aniqlangach, tadqiqotchi bo‘lg‘usi natijalarning xaqqoniyligini baholash
me’zonlarini topishni, belgilashni (aniqlashni) boshlaydi. “Baholash me’zoni – ya’ni
qanday me’zonlar bo‘yicha innovatsiyalar yoki nazariyalarning baholanishi amalga
oshiriladi?” – bu har qanday tadqiqotchi uchun eng murakkab va o‘tkir savol
hisoblanadi. Me’zonlar – har qanday faoliyat uchun eng muhim muammodir.
Me’zonlarning xato tanlanishi oqibatida ko‘p martalab butun-butun ijtimoiy

24
institutlar va iqtisodiy tizimlar vayron bo‘lgan.


Shuning uchun, tadqiqotni boshlashda, uning natijalarining xaqqoniyligini
baholash me’zonlarini tanlashga jiddiy kirishish kerak. Ta’kidlash lozim-ki, nazariy
tadqiqotning natijalarini baholash me’zonlari, umuman olganda, aniq qiymatga ega,
bir ma’nolidir, ular ko‘p yillik tadqiqotlar tajribalarida ishlab chiqilgan. Empirik
tadqiqot natijalarining esa xaqqoniyligini baholash me’zonlari har bir muayyan
tadqiqot uchun betakror, o‘ziga xos, individualdir, chunki to‘laligicha uning
mazmuniga bog‘liq. Shunday bo‘lsa ham, albatta, ularni tanlashga nisbatan
qandaydir umumiy tavsiyalar mavjud. Ular xaqida pastroqda so‘z ketadi.
Nazariy tadqiqot natijalarining xaqqoniyligini baholash me’zonlari. Nazariy
tadqiqot natijasi bo‘lmish nazariya, konsepsiya yoki qandaydir nazariy qurilmalar-
konstruksiyalar ilmiy bilimlarning har qanday tarmoqlari uchun ifodalangan
quyidagi prinsip-me’zonlarga javob berishi lozim:
1)
predmetlilik;
2)
to‘lalik;
3)
ziddiyatsizlik;
4)
talqin qilina olishlik;
5)
tekshirish mumkinligi;
6)
ishonchlilik;
Ilmiy nazariyaning belgisi sifatidagi predmetlilik ilmiy nazariyaning barcha
tushunchalar va da’volar majmui aynan bir predmetli sohaga tegishli bo‘lishi
kerakligini anglatadi. Predmetlilik prinsipi aynan bir xil bo‘lgan xodisalar,
jarayonlarni tushuntirish uchun bir necha nazariyalar mavjud bo‘lishi mumkinligini
inkor qilmaydi (bu esa yuqorida ta’kidlangan qo‘shimchalilik prinsipiga mos
keladi).
Nazariyaning belgisi sifatidagi to‘lalik ushbu nazariya o‘zining predmetli
sohasidagi barcha xodisalar, jarayonlarni qamrab olishi (ta’riflashi) kerakligini
anglatadi.
Nazariyaning belgisi sifatidagi o‘zaro zid bo‘lmaslik ushbu nazariyaning
barcha postulatlari, g‘oyalari, prinsiplari, modellari, shartlari va boshqa strukturaviy
elementlari mantiqan bir-biriga zid kelmasligi kerakligini anglatadi. Ma’lum-ki,
ilmiy nazariyalarda ziddiyatlarni topish va ularni xal etish ilmiy nazariyalarni
takomillashtirish, rivojlantirish yoki yangi nazariyalarni barpo qilishning rag‘bati
sifatida namoyon bo‘ladi.
Ilmiy nazariyaning belgisi sifatidagi talqin qilina olishlik (birinchi navbatda
bu formal nazariyalarga tegishli) nazariya empirik mazmunga ega bo‘lishi kerak,
nazariya formal natijalarning mazmunli interpretatsiyasi bo‘lishini ko‘zda tutishi
kerakligini anglatadi – chunki empirik interpretatsiyasiz nazariya ham mavjud emas,

25
aks holda u belgilar, formulalarning oddiy to‘plamiga aylanadi-qoladi. Mazkur


holatda matematika istisno etiladi, - sababi, masalan, N.I. Lobachevskiy tomonidan
yaratilgan geometriya o‘z davri uchun sof abstraksiya edi va mazmunli
interpretatsiyaga ega emas edi.
Ilmiy nazariyaning tekshirish mumkinligi belgisi nazariyani uning mazmunli
xaqiqatga egaligi va rivojlanishga, takomillashishga qodirligi nuqtai nazaridan
tavsiflaydi. Tekshirish mumkinligi belgisi nazariyaning mazmuni real ob’ektlarning
xossalari, munosabatlariga mos kelishini tasdiqlash bo‘lib namoyon bo‘ladi. Ko‘p
hollarda bunday tasdiqlashning xal qiluvchi usuli bo‘lib tekshirish hisoblanadi.
Tabiiy-ki, har qanday nazariyaning to‘laligi va o‘zaro zid bo‘lmasligi doimo
nisbiy bo‘ladi. Xatto matematikada, K. Gedelning mashxur teoremalari ko‘rsatishi-
cha, har qanday nisbatan murakkab bo‘lgan nazariy tizim, bir tomondan to‘liq
bo‘lmaydi, ikkinchi tomondan – uning o‘zaro zid bo‘lmasligi mazkur tizim doirasida
to‘lig‘icha isbotlanishi mumkin emas.
Ilmiy nazariyaning ishonchlilik belgisi ilmiy nazariyada uning asosiy
g‘oyalari xaqqoniyligi ishonchli ravishda o‘rnatilganligini anglatadi. Bu jixatdan
ilmiy nazariya ilmiy gipoteza (gipoteza) dan farq qiladi, ya’ni, ilmiy gipotezada
xaqiqat xaqqoniylikning u yoki bu darajasi bilan o‘rnatiladi.
Afsuski, gumanitar va ijtimoiy fanlar sohasidagi, ilmiy tabaqalarning barcha
darajalaridagi ilmiy xodimlarning katta qismi (xatto ko‘pchilik qismi) ilmiy
nazariya, konsepsiyaga qo‘yiladigan bu belgilar va talablar mavjudligi xaqida
tasavvurga ham ega emas. Chop etilayotgan ishlarda odatda mutlaqo erkin bo‘lgan
“...ligi” ko‘rinishidagi ko‘p sonli prinsiplar, shartlar, texnologiyalar va xokazo-va
boshqalar kiritiladi: maqsadliligi, fundamentalligi, texnologikligi, dinamikligi,
ochiqligi va xokazo-va boshqalar. Vaxolanki, har qanday ilmiy yig‘ilishda, har
qanday konferensiyada va xokazolarda quyidagi oddiy samimiy savol bilan
ko‘pchilik
ma’ruzachilar
“ko‘lmakka
o‘tirishi”
mumkin:
Sizning
konsepsiyangizning to‘laligini isbotlang-chi. Yoki bo‘lmasam: uning o‘zaro zid
emasligini isbotlang? Va xokazo.
Tabiiy-ki, yuqorida keltirilgan, ilmiy nazariya, konsepsiyaning belgilari-
me’zonlari dastlabkilar holos. Ular nazariy tadqiqot yakunlangach uning natijalarini
dastlabki baholash imkonini beradi. Ilmiy nazariya ishonchliligining yakuniy
me’zoni bo‘lib esa ilmiy nazariyani ommaviy amaliyotda amalga oshirish
hisoblanadi. Aytishadi-ku, yaxshi nazariyadan ko‘ra omilkorroq, qulayroq narsa
yo‘q. Lekin ushbu me’zon namoyon bo‘lishi uchun vaqt talab etiladi. Va ko‘pincha
– anchagina uzoq vaqt talab etiladi.
Empirik tadqiqot natijalarining ishonchliligini baholash me’zonlari. Empirik
tadqiqot natijalarining ishonchliligi me’zonlari, xususan, quyidagi belgilarga javob
berishi kerak:

26
1.


Me’zonlar shu darajada ob’ektiv bo‘lishi kerak-ki, (mazkur ilmiy
sohada mumkin bo‘lgan darajagacha) ular o‘rganilayotgan belgini bir ma’noda
baholash imkonini berishi lozim, turli shaxslar tomonidan baxsli, munozarali
baholar berilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
2.
Me’zonlar adekvatli, validli bo‘lishi kerak, ya’ni tadqiqotchi baholashi
lozim bo‘lgan aynan o‘sha narsa baholanishi kerak.
3.
Me’zonlar tadqiq qilinadigan xodisalarga nisbatan neytral bo‘lishi
kerak. Chunonchi, pedagogik tajriba davomida, masalan, ba’zi sinflarda o‘quvchilar
tomonidan yangi mavzu o‘rganilsa-yu, boshqa sinflarda bu mavzu o‘rganilmasa,
unda solishtirish me’zoni sifatida o‘quvchilar tomonidan ushbu mavzuni bilishini
olmaslik kerak.
4.
Me’zonlar majmui tadqiq qilinayotgan xodisa, jarayonning barcha
ahamiyatli xossalarini yetarlicha to‘lalik bilan qamrab olishi darkor.
Odatda “me’zon” tushunchasining sal boshqacha bo‘lgan, lekin u ham to‘g‘ri
bo‘lgan talqin etilishi ham uchrab turadi, bunda me’zon rolida - olingan natijaning,
maqsadga yetishishning sifat tomoni qabul qilinadi. Bunda endi “me’zon”
tushunchasi “ko‘rsatkich”, “parametr” tushunchalaridan ajratiladi. Bunday talqin
etilishda aynan bir me’zon bir necha ko‘rsatkichlarga, parametrlarga ega bo‘lishi
mumkin. Masalan, ishchi, mutaxassis tomonidan muayyan topshiriqning bajarilishi
samaradorligi (me’zon) sarflangan vaqt va yo‘l qo‘yilgan xatoliklar soni
(parametrlar) bo‘yicha baholanadi.
Tadqiqotning bo‘lgusi natijalari ishonchliligining me’zonlarini shakllantirish
bilan tadqiqotni loyixalashning konseptual bosqichi yakunlanadi. Tadqiqotning
keyingi bosqichi – gipoteza (gipoteza)ni yaratish hisoblanadi.

Download 232.47 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling