1. Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi Tadqiqotning refleksiv fazasi
Tadqiqot gipotezasini yaratish pallasi
Download 232.47 Kb.
|
Reja
|
Tadqiqot gipotezasini yaratish pallasi.
Gipotezalarni yaratish - ilmiy bilimlarni rivojlantirishning eng asosiy metodlaridan biri bo‘lib hisoblanadi, bu jarayon gipotezani ilgari surish va uni keyinchalik eksperimental va xatto, nazariy tekshiruvdan o‘tkazishdan iborat; bu tekshiruvda yo gipoteza tasdiqlanadi va u fakt, konsepsiya, nazariyaga aylanadi, yo gipoteza inkor etiladi, unda endi yangi gipoteza ilgari suriladi va xokazo. Gipoteza, aytish mumkin-ki, bo‘lgusi ilmiy bilimning (extimoliy, joiz ilmiy bilimning) modeli bo‘lib hisoblanadi. Ilmiy gipoteza ikki xil ma’noda keladi: yo kuzatilayotgan xodisa va jarayonlar o‘rtasidagi u yoki bu bog‘lanish shakli to‘g‘risidagi taxmin sifatida, yo kuzatilayotgan xodisa, jarayonlar bilan ularning ichki asosi o‘rtasidagi bog‘lanish to‘g‘risidagi taxmin sifatida. Birinchi turdagi gipotezalar tavsifiy, ikkinchi turdagi gipotezalar esa tushuntiruvchi gipotezalar deb ataladi. Ilmiy taxmin sifatidagi gipoteza erkin fol ochishdan shu bilan farq qiladi-ki, gipoteza bir qator talablarga javob beradi. Bu talablarning bajarilishi gipotezaning yashovchanligi shartlarini 27
Birinchi shart – gipotezaning yashovchanligi. Gipoteza taxlil qilish uchun ilgari surilayotgan xodisa va jarayonlarning butun majmuini (ya’ni yaratilayotgan nazariyaning butun predmetli sohasini) imkoni boricha boshqa, avvalgi ilgari surilgan faktlar va ilmiy g‘oyalar bilan ziddiyatga bormasdan tushuntirishi lozim. Ammo, agar ushbu xodisalarni avvaldan ma’lum faktlar bilan ziddiyatga bormasdan tushuntirishning iloji bo‘lmasa, unda avvalroq isbotlangan fikrlar bilan ziddiyatga boruvchi gipotezalar ilgari suriladi. Ikkinchi shart: gipotezani tekshirish mumkinligi. Gipoteza bu xodisalarning bevosita kuzatilmaydigan muayyan bir asosi to‘g‘risidagi taxmin, va u faqatgina undan kelib chiquvchi xulosalarni, natijalarni tajriba bilan taqqoslash yo‘li orqali tekshirilishi mumkin. Xulosalar, natijalarni tajriba orqali tekshirish mumkinmasligi gipotezani tekshirish mumkinmasligini anglatadi. Uchinchi shart: gipotezani iloji boricha kengroq xodisalar doirasiga tadbiq qilish mumkinligi. Ya’ni, xodisa va jaryonlarni tushuntirish uchun maxsus ilgari surilgan gipotezadan nafaqat tegishli xodisa va jarayonlar chiqarilishi lozim, balki bir qarashda dastlabkilar bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan xodisalar va jarayonlarning kengroq sinfi ham chiqarilishi lozim. To‘rtinchi shart: gipotezaning maksimal joiz bo‘lgan prinsipial oddiyligi. Bu shart yengillik, oson yetish mumkinlik yoki soddalik talabi sifatida tushunmasligi kerak. Gipotezaning amaldagi, xaqiqatdagi oddiyligi uning yagona asosdan kelib chiqib, sun’iy tuzilmalar va erkin gumonlarga yo‘l qo‘ymasdan, har bir yangi holatda yangi va yangi gipotezalarni ilgari surmasdan imkoni boricha turlicha xodisalar, jarayonlarning kengroq doirasini tushuntirib berishdan iborat. Gipotezaning bu 4 asosiy yashovchanlik shartlariga rioya etish - xali “gipoteza nazariyaga aylandi”, degani emas, lekin ularning yo‘qligida taxmin umuman ilmiy gipoteza roliga da’vogarlik qila olmaydi. Gipotezaning ushbu asosiy ilmiy yashovchanlik shartlaridan tashqari yana bir qator jixatlarni qayd etish lozim. Chunonchi, gipoteza tadqiqotchi tomonidan qo‘yilgan muammo o‘rganiladigan bir muayyan predmetli sohaning qat’iy chegaralarida ta’riflanishi lozim. Xususan, nafaqat gumanitar va ijtimoiy fanlar bo‘yicha, balki texnik, tabiiy fanlar bo‘yicha doktorlik dissertatsiyalarda ham gipotezani, undan keyin esa butun tadqiqotni shakllantirishda ko‘pincha o‘z predmetli sohasidan chetga chiqib ketishlar ro‘y beradi. Natijada ushbu ish bo‘sh, mujmal bo‘lib qoladi, tadqiqotchi goxida o‘zi nima bilan shug‘ullanayotganini anglamay qoladi. Xar qanday gipotezani faqat shunda unumli qo‘llash mumkin-ki, qachonki tadqiqotchi, xali tadqiqot tugamasdan, gipotezani fanda qabul qilinib bo‘lgan bilimlar sifatida qo‘llayotgan bo‘lsa, ya’ni gipotezadan qabul qilingan bilimlar 28
muayyan mantiqiy xulosalar chiqara olmaydi, ularni empirik tekshira olmaydi. Boshqa xech qanday usul bilan olim gipotezadan kelib chiqqan xulosalar qabul qilinib bo‘lgan faktlar bilan qaerda va nimada mos kelmasligini hamda yangi faktlarni qidirib topishda qaerda va nimada xalaqit berishini bila olmaydi. Tadqiqotchi nafaqat yangi gipotezalarni ilgari surishga, balki muqobil gipotezalarni tanlash va taxlil qilishga ham tayyor turishi kerak, - chunki ko‘pincha fanda aynan bir xodisa va jarayonlarga turlicha gipotezalar yordamida tushuntirish olinadi. Bunday gipotezalarning tanqidiy taxlili ko‘p vaqt va kuch talab qiladi, murakkab masalalar – empirik, nazariy, mantiqiy masalalarni yechish bilan bog‘liq. Muqobil gipotezalarning mavjudligi fan taraqqiyotining muhim zamini, dastlabki sharti hisoblanadi, chunki olinayotgan natijalarni talqin qilish va ishlatishda noto‘g‘ri aqidaga yo‘l qo‘ymaslik imkonini beradi. Tadqiqotni loyixalash fazasining keyingi bosqichi – uning aniqlangan maqsadi, me’zonlari va tuzilgan gipotezaga asoslanib tadqiqotning tuzilishini shakllantirishdir, u tadqiqotning vazifalarini aniqlash va uni rejalashni aniqlash bosqichlaridan iborat. Download 232.47 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|