1-tajriba ishi. O’zgarmas tok elektr zanjirlarida elektr energiya iste'molchilarini ketma-ket, parallel va aralash ulash. Bir nechta eyukli o’zgarmas tok elektr zanjirlarini tekshirish

AJRIBA ishiga tayyorlanishga topshiriqlar

4.1. O`zgarmas tok elektr zanjiri uchun Om qonunlarini tadbiq etilishini o`rganish.
4.2. Kirxgof qonunlari yordamida elektr zanjirlari uchun tenglamalar tuzishni o`rganish.
4.3. Elektr energiya iste'molchilarining ketma – ket, parallel va aralash ulaganda umumiy (ekvivalent) qarshiliklarni hisoblashni o`rganish.
4.4. Elektr zanjirlarida energetik balans tushunchasini tadbiq etish.

3. 
   TAJRIBA ishini baIarish uchun ko`rsatma.
   
4. 
   

TAJRIBA ishiga iod barcha TAJRIBAlar universal TAJRIBA stendida baIariladi. Iste'molchilarga elektr energiyasini ximoyali uzish xususiyatiga ega bo`lgan AP avtomat orqali beriladi. Stendning elektr energiya manbalari bloki «set» deb yozilgan tumbler orqali qo`shiladi va bu payt signal lampasi yonadi. E.YU.K. manbalari qismalariga (_E1, E₂, E₃) mos keluvchi tumblerlarni ulash orqali kulanish beriladi. Reostatlarning qismalari , , stendning vertikal old qismiga chiqarilgan, o`lchov asboblari ham old qismiga Ioylashtirilgan bo`lib, magnitoelektrik sistemadagi uchta voltmetr va uchta ampermetrdan tashqil topgan.

1-Jadval

R1 holati	R2 holati	O’lchash		Hisoblash
		I	U	R
		A	V	Om
UR1 I	1 2 3
UR1 II	1 2 3
UR1 III	1 2 3

2-Jadval

№ T.r.	O’lchashlar					Hisoblashlar
	I1	I2	U1	U2	U3		R1	R2	Rum	Rhis
	A	A	V	V	V		Om	Om	Om	Om
1
2
3

3-Jadval

№ T.r.	O’lchashlar						Hisoblashlar
	U1	U2	I1	I2	I3	R1		R2	Rum	Rhis
	V	V	A	A	A	Om		Om	Om	Om
1
2
3

4-Jadval

№ T.r.	O’lchashlar						Hisoblashlar
	U1	U2	U3	I1	I2	I3	R1	R2	R3	Rum	Rhis
	V	V	V	A	A	A	Om	Om	Om	Om	Om
1
2
3

5-Jadval

№ T.r.

O’lchashlar

Hisoblashlar

I

U1

U2

U3

R2

R3

Rum

Rhis

P1

P2

Pum

Phis

A

V

V

V

Om

Om

Om

Om

Vt

Vt

Vt

Vt

1

2

3

5. 
   Hisoblash tuzishga topshiriq.
   

TAJRIBA ishi bo`yicha hisobot barcha olingan natiIalar aks ettirilgan holda, tushuntirish ishlari va xulosalar yozma ravishda taqdim etiladi. TAJRIBA ishi bo`yicha baIarilgan TAJRIBAlarning sxemalari bo`lishi shart.
TAJRIBA natiIalari, boshlang`ich kattaliklar va hisoblashlar Jadvallarda bo`lishi kerak.
TAJRIBA ishida TAJRIBA natiIalar bilan nazariy natiIalar farq qilsa, yozma ravishda asoslab beriladi.
Ishdan ko`zda tutilgan maqsad.
a) Bir nechta E.YU.K.li elektr zanjirlarini TAJRIBAda tekshirish va ularning hisoblashni o`rganish.
b) Potentsial diagramma qurishni o`rganish.
v) TAJRIBAda ustma-ustlash usulida toklarni hisoblashni tekshirish.

1. 
   Nazariy qism.
   

Elektr zanjirlari tarmoqlanmagan va tarmoqlangan zanjirlarga bo`linadi. 3.1.a-rasmda oddiy tarmoqlanmagan elektr zanjiri tasvirlangan sxemani hamma elementlaridan bir xil tok oqadi, chunki bu elementlar ketma-ket ulangan.

A) V)
15 -rasm. Elektr zanjiriga namunalar.

a) tarmoqlanmagan; b) tarmoqlangan.
Oddiy tarmoqlangan elektr zanjiri 15. b-rasmda ko`rsatilgan. Bu sxema ikki tugun va uchta tarmoqdan iborat. Sxemaning har bir tarmogida o`zining toki oqadi. Bunday sxemalarda toklarni va potentsiallarni hisoblash Om va Kirxgof qonunlariga asoslangan holda baIariladi. Potentsial diagramma deganda, yopiq kontur yoki zanjirni ma'lum bir qismi bo`ylab potentsialning taqsimlanish grafigi tushuniladi. Grafikning abtsissa o`qiga zanjir ketma-ket qismlarining ketma-ketligi tartibi bo`yicha qarshiligi quyiladi va shu tartibda ordinata o`qiga zanjir nuqtalarining potentsiallari quyiladi.
Potentsialni aniqlash uchun odatda nuqtaning potentsiali nol deb olinadi (shu nuqta yerga ulangan deb faraz qilinadi).
Ustma-ustlash usulida chiziqli elektr zanjirini hisoblashda quyidagicha foydalaniladi:
Oldin bitta E.YU.K. hosil qiladigan tarmoqlardagi toklar alohida hisoblanadi, keyin esa har bir E.YU.K. hosil qiladigan xususiy toklar hisoblanadi. Qoldirilgan E.YU.K.dan boshqa E.YU.K.larni ichki qarshiligi sxemada qoldirilib (qisqa tutashtirilib) o`zlari sxemadan uzoqlashtiriladi. Tarmoqlardagi haqiqiy toklar alohida topilgan xususiy toklarni algebraik qo`shish orqali aniqlanadi.
3.TAJRIBA ishiga topshiriq.
3.1. Bir nechta EYUKli tarmoqlanmagan zanjirni o`rganish. 3.2-rasmda tasvirlangan elektr sxemasi yigiladi.



Oldin ampermetr va voltmetrlar usullari orqali reostatlarni surgichini ixtiyoriy holatida kuchlanish va toklar o`lchanadi. Har bir EYUKning kattaligini ham o`lchash zarur. EYUK manbalari mos ulangan holda o`lchashlar baIariladi va bitta EYUK sxemadan uzoqlashtirilgan holda o`lchashlar baIariladi va 3.1-Jadvalga yoziladi. Olingan o`lchashlar asosida toklarning hisobiy qiymatlari topiladi va TAJRIBA natiIalari bilan solishtiriladi, xatoliklar baholanadi.
Hisoblash va TAJRIBA natiIalariga tayanib quyidagi xulosalar chiqariladi:
-TAJRIBA va hisoblashlar natiIalarini bir-biridan farq qilish sabablari;
-tarmoqlanmagan zanjirga berilgan E.YU.K. bilan alohida EYUKlarning kattaligini va yo`nalishi orasidagi munosabatlar;
-zanjirdagi EYUKlarning yigindisi bilan zanjir qismlari kuchlanishlar tushuvlarining orasidagi munosabatlar.
Potentsial diagramma qurish.
3.1.-punktdagi hisoblash natiIalaridan foydalanib va 3.2-rasmdagi elektr zanjiri uchun EYUK manbalarining ichki qarshiliklarini hisobga olmasdan sxemadagi barcha nuqtalarning potentsiallari hisoblansin.
Elektr zanjirining barcha nuqtalarini potentsiallari voltmetr yordamida o`lchansin va hisoblash natiIalari bilan solishtirilsin. TAJRIBA va hisoblash natiIalari Ialvallarda ko`rsatilsin. Ikkala kuzatish bo`yicha potentsial diagramma qurilsin va potentsial diagrammaning amaliy ahamiyati bo`yicha xulosa chiqarilsin.
3.2. Ustma-ustlash usuliga asoslanib bir nechta EYUK li tarmoqlangan elektr zanjirlarini TAJRIBAda tekshirish.
3.3-rasmda tasvirlangan elektr sxemasi yigilsin.



Asboblarning ko`rsatishi asosida barcha tarmoqlardagi toklar aniqlansin. Elektr zanjirida E1 EYUK hosil qiluvchi E2 EYUK uzilgan holda hususiy toklar aniqlansin (18-rasmdagi sxema). Bu paytda R1<sub>,</sub> R2, R3 qarshiliklarning kattaligi 17-rasmdagi R1<sub>,</sub> R2, R3 qarshiliklar bilan bir xil bo`lishi kerak.

Elektr zanjirida E2 EYUK hosil qiluvchi E1 EYUK uzilgan holda xususiy
toklar aniqlansin (19-rasmdagi sxema).

Boshlangich sxemaning toki xususiy sxemalarda aniqlangan toklar asosida topilsin. TAJRIBAda va hisoblash natiIalari Jadvallarda qayd etilsin. Xatoliklar baholansin. Hamma TAJRIBAlarda K tugun uchun toklar balansi tekshirilsin.
TAJRIBA natiIalariga asoslanib quyidagi xulosalar chiqarilsin:
- Umumiy tok bilan tarmoqdagi toklar orasidagi munosabat;
- Boshlangich sxemadagi toklar bilan ustma-ustlash usuli bilan hisoblangan toklar orasidagi farq sabablari;
Ustma-ustlash usuli faqat chiziqli zanjirlar uchun o`rinli ekanligi haqida ma'lumot;

2.