1. Tanlangan sport turlarini nazariy va amaliy ahamiyati

O‘rgatish va takomillashtirish jarayoni

Yangitdan boshlovchi sport ustasi bo‘lguncha sport texnikasini o‘rganish jarayoni uzluksiz davom etadi. Odatda, bu jarayon shartli suratda o‘rganish va takomillashtirishga bo‘- linadi. Bunday bo‘linish sportchining oldiga qo‘yilgan vazifani detallashtirishga imkon beradi. O‘rgatish vaqtida shug‘ullanuvchilar asosan to‘g‘ri bo‘lishiga erishadilar. Takomillashtirish jarayonida texnika detallarini yaxshilash, ayrim harakatlarni takomillashtirish, jismoniy va irodaviy fazilatlarni yanada rivojlantirish va hokazolar hisobiga texnik mahorat o‘sadi. Sport texnikasini o‘rganib olish muddati ko‘proq shug‘ullanuvchining qobiliyati va tayyorlik darajasiga, uning funksional imkoniyatlarining darajasiga, harakat tajribasiga va o‘rganilayotgan sport texnikasining murakkabligiga bog‘liqdir. Jismoniy jihatdan yetarli darajada tayyor sportchilar yengil atletikaning biror turi texnikasini o‘rta hisobga ikki yilda to‘g‘ri bilib oladilar. Takomillashtirish jarayoni qancha davom etishini belgilab bo‘lmaydi, chunki sportchilar tanlangan yengil atletika turining texnikasini, mashq qilinadigan hamma yillar davomida takomillashtira boradilar. Ayrim sport ustalarining texnikalarida uchraydigan kamchiliklar ko‘proq oldingi o‘rgatish vaqtida yo‘l qo‘yilgan xatolar natijasi bo‘ladi. Endi boshlayotganlar bilan birinchi mashg‘ulotlar, aslida faqat sport texnikasini o‘rgatishga qaratilgan. O‘rganilayotgan texnika malakaga aylanmaguncha, o‘rgatishga dars vaqtida ko‘proq o‘rin beriladi. Shug‘ullanuvchilar mashqlar texnikasini bo‘sh vaqtlarida mustaqil o‘rganishlari ham mumkin. O‘rganuvchi mustaqil mashg‘ulotlarida o‘qituvchining topshirig‘iga binoan darsda bajarganlarini takrorlashi mumkin. Ba’zan o‘qituvchi uyga maxsus vazifa beradi – texnikaning ayrim detali ijrosini yaxshilash, o‘zlashtirilgan harakatni mustahkamlash. Bularni ertalabki badantarbiyada ham qilish mumkin.
Sport texnikasini o‘rgatish jarayonida har xil vazifalarni (ketma-ket va parallel) hal etishga to‘g‘ri keladi. Masalan, o‘rganilayotgan harakatni bajara oladigan bo‘lgandan keyin, uni mustahkamlash kerak, undan keyin boshqa harakat o‘zlashtirilib, keyin ular bir-biri bilan yoki yaxlit harakat bilan bog‘lanadi va hokazo. Ba’zan o‘rgatishdagi bir vazifadan ikkinchisiga o‘tish uchun, ayrim jismoniy va irodaviy fazilatlarni tarbiyalash zarur bo‘ladi. Masalan, yangi g‘ov oshar dadilligi yetishmagani uchun, g‘ov ustidan o‘tishda uchish fazosining trayektoriyasi past bo‘lishidan cho‘chiydigan bo‘lsa, shunday qilishga to‘g‘ri keladi. Ko‘pincha texnikani yaxshiroq egallashga kuch, tezkorlik, chidamlilik, bo‘g‘inlardagi harakatchanlik yetarli rivojlanmaganligi to‘sqinlik qiladi. Natijada ma’lum narsani bilib olish va uni mustahkamlash vazifasi yetishmaydigan fazilatlarni rivojlantirish vazifasiga almashtirilishi mumkin. Shu bilan birga bu vazifalarni parallel hal etish ham mumkin. Masalan, dars boshida texnikani o‘rgatib, keyin esa kerak fazilatlarni rivojlantirish mumkin. Boshqaboshqa darslarda ham shunday qilsa bo‘laveradi. Masalan, birinchi mashg‘ulotni o‘rgatishga, ikkinchisini – fazilatlarni rivojlantirishga bag‘ishlash mumkin. Imkoniyat boricha o‘rganilayotgan mashqni yoki uning elementini bajarish yo‘li
bilan o‘rgatish va fazilatlarni rivojlantirish bir vaqtda o‘tishi kerak. Masalan, sprint texnikasini o‘zlashtirish, odatda, kuchni, tezkorlikni va maxsus chidamlilikni rivojlantirish bilan birga bo‘ladi. Yangi boshlovchilar bilan birinchi mashg‘ulotlarning bosh vazifasi – oddiy va to‘g‘ri texnikani o‘rgatishdir. Keyinchalik uni qayta o‘rganmasdan, faqat harakat yo‘nalishini aniqlab ularni tezlashtirib, ijro doirasini oshirib, yangi elementlar qo‘shib yaxshilay borish mumkin. Yangi boshlayotganlar o‘zlariga yoqqan yengil atletika turi bilan shug‘ullana boshlaganlari ma’qul. Ularda birinchi mashg‘ulotdan boshlaboq sport mashqlariga qiziqishni hosil qilish – keyinchalik sport mashqlari jarayonining muvaffaqiyatli o‘tishi garovidir. Lekin endi boshlovchi yengilatletikachilarning har darsiga sportcha yurish va sekin yugurish (chigal yozishda), qisqa masofaga yugurish yoki g‘ovlar osha yugurish kiritiladi. Keyin bularga uloqtirishning bir turi, so‘ng sakrashning bir turi qo‘shiladi va oxirida sekin sur’atda yugurish bilan yakunlanadi. Shunday qilib, shug‘ullanuvchilar bir darsda bir necha yengil atletika turining texnikasini bila boradilar. Asta-sekin, darsdan-darsga o‘tgan sari ular yengil atletika asosiy turlarining hammasidagi elementar texnikani o‘zlashtira boradilar. Bu har tomonlama jismoniy rivoj topishga yordam beradi, harakatlarni boshqara olish qobiliyatini oshiradi va sport ixtisosini to‘g‘ri tanlash uchun imkon beradi. Yengil atletikaning asosiy turlari elementar texnikasini o‘rgatishdagi ketma-ketlik Yurish Yugurish Sakrash Uloqtirish 1. Sportcha yurish 1. Uzoq masofalarga yugurish 2. O‘rta masofalarga yugurish 3. Qisqa masofalarga yugurish
4. Qisqa masofalarga estafetali yugurish 5. G‘ovlar osha yugurish 6. 3000 m ga to‘- siqlar osha yugurish 1. Yugurib kelib uzunlikka sakrash 2. Yugurib kelib balandlikka sakrash 3. Yugurib kelib uch hatlab sakrash 4. Langarcho‘p bilan sakrash 1. Yadro itqitish 2. Lappak uloqtirish 3. Granat uloqtirish 4. Nayza uloqtirish 5. Bosqon uloqtirish
Bu avvalo yangi boshlayotgan yengil atletikachilarning boshqa jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarida yaxshi tayyorgarlik ko‘rganlariga taalluqlidir. Elementar texnikani egallash, har bir yengil atletika turiga xos bo‘lgan o‘rgatish metodi asosida amalga oshiriladi (bu metodlar yengil atletikaning alohida turlariga bag‘ishlangan boblarda berilgan). O‘quvchilar o‘rganishga yanada ongli va faol munosabatda bo‘lishlari uchun, avvalo ularni o‘rgatilayotgan yengil atletika turi bilan tanishtirish sportchining organizmiga mashg‘ulotlar qanday ta’sir ko‘rsatishini, mazkur mashqdagi rekordlar va razryad normalarini gapirib berish tavsiya qilinadi. Birinchi mashq bilan (keyingilari bilan ham) tanishtirish uchun uni ko‘rsatish, u haqda gapirib berish va bevosita yordam ko‘rsatish bilan bo‘lishi mumkin. Murakkab bo‘lmagan harakatlarni o‘rgatish, odatda, ko‘rsatish bilan boshlanadi. Masalan, o‘qituvchi bunday deydi: «...Yugurib kelib balandlikka sakrash texnikasining «oshib o‘tish» usulini o‘zlashtirishni quyidagi mashqdan boshlaymiz... qaranglar...» Keyin u oddiy sakrashni ko‘rsatadi. Shundan keyin aytadi: «E’tibor qiling, tepsinish planka yaqinidagi oyoq bilan bajariladi. Demak, kim chap oyog‘i bilan tepsinadigan bo‘lsa, chap tomondan yugurib keladi va aksincha. Qani, hammanglar o‘zlaringga kerakli tomonga o‘tinglar. Endi qarab turinglar, chap tomondan sakraydiganlar uchun yana bir marta ko‘rsataman». Shundan keyin o‘qituvchi o‘ng tomondan sakrovchilar uchun ham xuddi shu
mashqni ko‘rsatadi. Shug‘ullanuvchilar o‘rgatilayotgan mashq bilan tanishgandan keyin, uni xotin-qizida takrorlab chiqishi, undan keyin amalda bajarishi kerak. Elementar texnikani yaxshi o‘rganib olish uchun, o‘rgatilayotgan mashqni yetarli darajada ko‘p marta takrorlash kerak. O‘rganishning boshlang‘ich davrida takrorlash soni oz, urinishlar o‘rtasidagi dam olish vaqti esa ko‘p bo‘ladi. Mashqlarni takrorlash sonini aniqlashda, mashqlardan qanchalik kuch kelishini va har qaysi mashg‘ulotda yengilatletikachilar bir emas, bir necha mashq o‘rganishlarini hisobga olish kerak. Shuning uchun yangi boshlayotganlar, masalan, past start olib olg‘a intilishni 6– 8 marta, yadroni turtishni 12–15 marta balandlikka sakrashni 12–15 marta bajarishlari mumkin. Unchalik kuch kelmaydigan oddiy harakat yoki faoliyatni ko‘proq takrorlash ham mumkin. Bu, masalan, langarcho‘p bilan sakrash texnikasi elementlarini – langarcho‘pni tirab olish, langarcho‘pga ko‘tarilish kabilarni o‘zlashtirishda zarur bo‘ladi. Avtomat tarzda ijro etishga erishmoq kerak bo‘lganda, texnika detallarini ko‘proq takrorlashning ayniqsa muhim ahamiyati bor. Biroq, charchab qolib, harakatlarni bajarish qiyinlashib qolgan paytlarda mashqlarni takrorlamagan ma’qul. Mashqlarni mashg‘ulotlarga taqsimlashda, quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak. Murakkab bo‘lmagan, u qadar kuch kelmaydigan mashqlarni har kuni o‘rgatish mumkin. Bu texnikaning elementlarini, masalan, nayzani uloqtirish oldidan orqaga mumkin qadar ko‘proq uzatishni o‘zlashtirayotganda ayniqsa zarur. Ayrim elementlarni mustahkamlash va avtomatlashtirishga erishish uchun ham tez-tez takrorlash kerak. Jismoniy va nerv kuchi ko‘p talab qilinmasa, ancha murakkab bo‘lgan harakatlarni egallashda ham har kuni o‘rganish yaxshi natijalarni beradi. Anchagina ko‘p kuch talab qiladigan mashqlarni boshlang‘ich paytlarda haftada faqat uch mashg‘ulotga kiritish kerak. Elementar mahorat hosil qilishga, odatda, 5– 8 mashg‘ulot kerak bo‘ladi. Lekin tez hosil bo‘lgan mahorat juda mustahkam emas. Odatda, yangi boshlayotganlarni o‘rgatishdagi bir haftalik tanaffus ularning o‘zlashtirilgan texnikasiga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun o‘rganishning boshlang‘ich davrida mashg‘ulotlarda tanaffus bo‘lib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Elementar texnikani bajara olishni yanada takomillashtirish zamini sifatida mustahkamlash kerak. Buning uchun o‘zlashtirilgan oddiy texnikani bir necha mashg‘ulotlarda qatorasiga ko‘p martalab takrorlash kerak. Yengil atletikaning asosiy turlaridagi oddiy texnikani o‘zlashtirgandan keyin, tanlab olingan yengil atletika turining hozirgi zamon texnikasini egallash bilan birgalikda ixtisos olayotgan mashqda tayyorlanishga yordam beradigan turlar texnikasini takomillashtirishni davom ettirish kerak. Masalan, uzunlikka sakrovchi yoki g‘ov oshar qo‘shimcha ravishda sprint texnikasini takomillashtiradi. Agarda shug‘ullanuvchilarga boshlang‘ich texnika to‘g‘ri o‘rgatilgan bo‘lsa, keyinchalik faqat elementar va detallarni yaxshilash kerak bo‘ladi. Birinchi navbatda boshqa harakatlarga ham ijobiy ta’sir qiladigan element va detallarning bajarilishini yaxshilash kerak. Masalan, qisqa masofaga yugurishda oyoqning «chovlama» harakatini takomillashtirish, texnikaning ko‘p detallarini yaxshilashga olib keladi: oyoq tagining yo‘lkaga tegish nuqtasi yuguruvchi tanasi umumiy og‘irlik markazining proyeksiyasiga yaqinlashadi, tepsinish tez oshadi, tepsinish burchagi kichrayadi, son va boldirning harakat doirasi ortadi, oyoq tagining roli kuchayadi.
Yanada mukammalroq texnikani bilib olish faqat harakatlar tizilmasiga emas, balki ularni ortiqcha kuch sarflamasdan, erkin bajara olishni o‘rgatishga ham bog‘liq. Bu bilan bir qatorda, irodaviy va jismoniy fazilatlarni yanada rivojlantirish talab qilinadi. Sport texnikasini ham yakka tartibda mashg‘ulotlarda, ham guruh mashg‘ulotlarida o‘rgatish kerak. O‘qituvchi bor yakka tartibda mashg‘ulotlarda texnikani o‘rgatish va xususan takomillashtirish muvaffaqiyatliroq bo‘ladi. Lekin sport seksiyalarida bir o‘qituvchi ko‘pincha 20–25 kishidan iborat guruh bilan mashg‘ulot olib boradi, shuning uchun unga kuchli sportchilardan yordamchilar tayinlash kerak. Guruhli o‘rgatish har doim yakka o‘rgatish bilan birga olib boriladi.
O‘qituvchi o‘rgatilayotgan mashqni butun guruhga, kerak bo‘lgan taqdirda esa, ayrim o‘quvchilarga tushintiradi va ko‘rsatadi. To‘g‘ri bajarilishini kuzatayotganda, o‘qituvchi imkoniyati boricha, har bir o‘quvchiga alohida ko‘rsatma berishi kerak. Mavzuga oid nazorat savollar 1. Yengil atletika turlari texnikasini o‘rgatish deganda nimani tushunasiz? 2. Yengil atletika turlari texnikasiga o‘rgatishning qanday metodlarini bilasiz? 3. So‘z metodi va undan foydalanish jarayonini so‘zlab bering. 4. Ko‘rsatish metodi va undan foydalanish jarayonini so‘zlab bering. 5. Amaliy bajarish metodi va undan foydalanish jarayonini so‘zlab bering. 6. O‘rgatish bosqichlarini tahlil qilib bering. 7. Yengil atletika turlarini o‘rgatishdagi ketma-ketlikni so‘zlab bering.
Yengil atletika sport turining oʻquv-uslubiy, ilmiy-nazariy asoslari, umumiy va maxsus mashqlari, shu mashqlarni qoidalari va bajarish texnikasini oʻrgatishni oʻrgatish orqali ushbu umumkasbiy fanni oʻzlashtirishga qoʻyilgan talablarni amalga oshirishga erishish mumkin boʻladi.