1. Tarmoq topologiyalari: mesh, yulduz, daraxt, shina, halqa

Mesh topologiyali tarmoq - bu lokal tarmoq topologiyasida ishlatiladi, unda 
infratuzilma tugunlari to'g'ridan-to'g'ri, dinamik va ierarxik bo'lmagan holda boshqa 
ko'plab tugunlarga ulanadi va ma'lumotlarni foydalanuvchilarga samarali 
yo'naltirish uchun bir-biri bilan hamkorlik qiladi. Bunday topologiyalar har doim 
ham o’zini oqlamaydi, sababi qurilishi qimmatga tushadi. 
1-rasm. Mesh topologiyali tarmoq 
Yulduzli topologiya - bunda kompyuter tarmoqlari markazida joylashgan 
tarmoq elementni o’ziga ulangan qurilmalarni boshqarad. Shuningdek, yulduzli 

---

topologiyadahar bir xost markaziy qurilmaga ulanadi, bitta markaziy qurilma 
xabarlarni uzatish uchun kanal vazifasini bajaradi. Bu topologiya eng keng 
tarqalgan kompyuter tarmog'i topologiyalaridan biridir. 
2-rasm.Yulduztopologiyali tarmoq 
Torus aloqali topologiya - bu parallel kompyuter tizimidagi ishlov berish 
tugunlarini o'zaro bog'lash uchun kalitsiz tarmoq topologiyasi hisoblanadi. Bu yangi 
avlod topologiya hisoblanadi va ko’plab kompyuterlarni 3 o’lchamli holatda bir biri 
bilan bog’laydi. 
3-rasm. Torus aloqali topologiy 
TCP/IP va OSI modellarning kompyuter tarmoqlarini qurishda o‘rni. 

---

IP tarmoq texnologiyasi va TCP protokoli xususiyatlari xozirgi kunda 
kompyuter va Internet tarmog‘ining asosi bo‘lib, boshqa tarmoq texnologiyalari 
bilan birgalikda zamonaviy kommunikatsiyalar asosini tashkil etadi.
IP tarmoqlar texnologiyasi TCP/IP protokollar stekiga asoslanadi. Bu stek 
AQSh Mudofaa Vazirligi tashabbusi bo‘yicha ishlab chiqilgan va ARPAnet 
tarmog‘i qurilishida qo‘llanilgan, bu tarmoqdan keyinchalik Internet tarmog‘i 
tashkil qilindi. Stekni ishlab chiqish va takomillashtirishga AQSh universitetlari, 
ayniqsa UNIX operatsion tizimi uchun TCR/IPni amalga oshirgan Berklidagi 
universitet o‘z ulkan xissasini qo‘shishdi. Stekni takomillashtirish bo‘yicha 30 
yildan ortiq vaqt davomida ishlar olib borilmoqda. Bugungi kunda bu quyidagilarda 
ishlatiladigan protokollarning eng ommaviy stekidir:
-Internet global axborot tarmog‘ida;
-Intranet deb ataluvchi korporotiv tarmoqni yaratish uchun;
-Ekstranet deb nomlanuvchi kirishi chegaralangan va himoya darajasi 
kuchaytirilgan korporativ tarmoqlarni yaratish uchun; - operatsion tizimlarning 
aksariyati va lokal tarmoqlarda; -deyarli hamma global tarmoq texnologiyalarda.
TCP/IP protokollar steki (to'plami) 1972 yilda Winton Serf boshchiligidagi 
ishlab chiquvchilar guruhi tomonidan NCP (tarmoq boshqaruv protokoli) asosida 
yaratilgan. 1976 yilning iyul oyida Vint Serf va Kan birinchi marta uchta turli tarmoq 
orqali TCP yordamida ma'lumotlarni uzatishni namoyish etdilar. Zamonaviy 
Internet protokoli shu tarzda yaratilgan. 1983 yilning 1 yanvarida ARPANET yangi 
protokolga o'tdi. Bu kun Internetning rasmiy ‘tug'ilgan kuni’ deb hisoblanadi.
TCP/IP modeli TCP/IP (Transmission Control Protocol/Internet Protocol) 
protokollar stekini tasvirlash uchun ishlab chiqilgan. U OSI modelidan ancha oldin 
ishlab chiqilgan.
TCP – transport protokoli, TCP/IP protokollar stekidan foydalanib tarmoqda 
axborotlarni uzatishni boshqarish uchun xizmat qiladi.
IP– tarmoq pog’onasi protokoli, turli tarmoqdan iborat bo‘lgan tarmoqlarda 
axborotlarni yetkazish uchun transport protokollarining biridan foydalanadi, 
masalan, TCP yoki UDP. Xususan paketlarni qismlarga ajratish imkoni bo‘lgani 
uchun ham aloqa kanalining sifati e’tiborga olinmasa ham, axborot albatta o‘z 
manziliga yetkaziladi. IP – protokolining mavjudligi uchun ham turli segmentli 
tarmoqlar o‘rtasida ham axborot uzatish mumkin bo‘ladi.TCP/IP – protokolining 
kamchiligi shundan iboratki, tarmoqda ma’murlashtirish murakkablashadi. Bir 
sathdagi xabarlarning ketma-ketligi va shaklini belgilovchi formal qoidalar 
protokollar deb ataladi. Ierarxik tashkil etilgan protokollar yig’indisi 
Kommunikatsiya protokollari steki deb ataladi. 
OSI modeli etalon model bo'lib, bu faqat nazariy jihatdan mavjud. Hozirgi 
kunda bu model asosida TCP/IP stek protokollariga asoslangan holda tarmoq 
ishlaydi. TCP/IP ishlab chiqilishining yagona sababi OSI modelini soddalashtirish 
va qulay foydalanish hisoblanadi.

---

Tarmoqlarni ishlashi uchun OSI modeli va TCP/IP protokollar steki zarur 
hisoblanadi. OSI (Open System Interconnection) modeli 7ta pog'onadan iborat va 
har bir pog'ona paket (ma'lumot uzatishning bir turi hisoblanadi) hosil qilishda o'z 
belgisini qo'yib boradi. 
ISO/OSI modelining hamma pog’onalarining ishlashini tashkil qilishga 
javobgar protokol steklaridir. Protokol steklarining ishlatilishining foydali tomoni 
shundan iboratki, stekka kiruvchi hamma protokollar bitta ishlab chiqaruvchi 
tomonidan yaratilgan, shuning uchun ular yuqori tezlikda va samarali ishlash 
imkoniyatiga ega. Tarmoqlar yaratilgan vaqtdan beri bir necha turdagi protokol 
steklari yaratilgan, ular ichida eng ko‘p ishlatiladiganlari: TCP/IP, IPX/SPX, Net 
BIOS/SMB, Novell Ware, DECnet va boshqalar.Protokollar stek tarkibida bo‘lib, 
ISO/OSI modelining turli bosqichlarida ishlaydi. Lekin odatda uchta protokol turi 
alohida ta’kidlanadi: transport, tarmoq va amaliy. TCP/IP da har bir protokol uchun 
port mavjud. Ularning umumiy soni 65535 ta.
Har qanday texnologiya yordamida ma’lumotlarni uzatish qanday 
bajarilishini aniqlash uchun quyidagilarni ko‘rib chiqish lozim:
- 
tarmoqning adres makoni qanday shakllanadi va taqsimlanadi; - IP 
texnologiya asosiy protokollarining mantiqiy tavsiflari (paket maydonini belgilash);
- 
axborot uzatish jarayonining me’yoriy faoliyatini ta’minlovchi 
protokollarning asosiy muolaja tavsiflari;
- 
jo‘natuvchidan oluvchiga ma’lumotlar yetkazish yo‘lini aniqlash 
masalasi qanday hal qilinadi, ya’ni paketlar qanday marshrutizatsiya qilinadi