1. Taxeometrik s’yomka va uning mohiyati. Taxeometr yo‘llari va ularni geodezik tayanch tarmoqlariga bog‘lash

Leica FlexLine TS plus rusumli elektron taxeometrlarning texnik tavsiflari

Ko‘rsatkichlar	TS02	TS06	TS09
Burchak o‘lchashlar:
Gorizontal Hz /Vertikal V	3^′′/ 5^′′	2^′′/ 3^′′	1^′′/ 2^′′
Kompensator	To‘rt o‘qli
Ko‘rish maydoni burchagi	1°30'
Masofa o‘lchashlar:
Fokuslashning minimal masofasi, m	1,5
Qaytargichsiz masofa o‘lchash (R30/R500/R1000 diapazonlarda), m	30/>500/>1000
Qaytargichli plastinaga (5 x 5sm), m	1,6 dan 300 gacha
Bitta prizma bo‘yicha, m	3500 gacha
Prizma bo‘yicha o‘lchash aniqligi, mm	±(1,5+2ppm∙D)	±(1,5+2ppm∙D)	±(1+1,5ppm∙D)
Qaytargichsiz o‘lchash aniqligi, mm	±(2+2 ppm)
Ishchi harorat diapazoni, S	–20° dan +50° gacha
Gorizontal va vertikaldoiralar bo‘yicha sanoq	Ikkitomonli
Chang va namlikdan himoyalanganligi	IP55
Lazer markazlashtirgichi	5 darajali yoritqichli lazer tamg‘a
Markazlash aniqligi	Asbob balandligi 1,5m ga 1,5mm
Klaviatura va displey	To‘liq harfli-raqamli klaviatura, qora-oq grafik displey, 5 darajali yoritqich, ikkitomonli displey
Ma’lumotlarni saqlash xotirasi	24000 nuqtalar, o‘lchashlar 13500	100000 nuqtalar, o‘lchashlar 60500
Almashtiriladigan USB xotira kartasi	1Gbayt, uzatish tezligi 1000 nuqta/sek
Akkumulator turi	Litiy-ionli
Ishlash muddati	Taxminan 20 soat
Amaliy dasturlar	Topografiya(orientirlash va s’yomka), rejalash, teskari kestirma

Keyingi yillarda Trimble (AQSh) firmasi tomonidan Trimble M3 DR (2.7-rasm)hamda NIKON (Yaponiya) firmasi bilan hamkorlikda Spektra Precision Focus 4 elektron taxeometrlari ishlab chiqarilmoqda. Ular asosan topografik, kadastr s’yomkalarini bajarishga mo‘ljallangan bo‘lib, o‘lchash imkoni bo‘lmagan nishon(nuqta)largacha o‘lchashlarni bajarishda katta universallikka ega hamda o‘lchashlarni qaytargichsiz amalga oshirish imkonini beradi.

2.7-rasm.Trimble M3 DRelektron taxeometri
Bu rusumli asboblar quyidagi masalalarni hal etishda keng qo‘llanadi:

• 
  taxeometrik yo‘llarni qurish;
  
• 
  geodezik s’yomka asosini qurish va rivojlantirish;
  
• 
  topografik, kadastr va qurilishdagi s’yomkalarni bajarish;
  
• 
  yerlar ajratish(yer uchastkalari chegaralarini o‘rnatish);
  
• 
  yer uchastkalari chegaralarini joyga ko‘chirish;
  
• 
  rejalash ishlari.
  

Trimble M3 DR rusumli elektron taxeometrlarning
texnik tavsiflari

Ko‘rsatkichlar	1^′′	2^′′	3^′′	5^′′
Ko‘rish trubasining kattalashtirishi, karat	30
Lazer nishonko‘rsatkichi	Koaksialli,ko‘rinarli qizil rangli
Lazer markazlashtirgichi	Qizil, 4 darajali yorug‘lik
Burchak o‘lchashlar aniqligi	1^′′	2^′′	3^′′	4^′′ 5^′′
Masofa o‘lchashlar chegarasi(1 prizmada)	3000m gacha		5000m gacha
Qaytargichsiz	500m gacha		400m gacha
Prizma bo‘yicha o‘lchash aniqligi, mm	± 2mm +2mm / km
Qaytargichsiz o‘lchash aniqligi, mm	± 3mm +2mm / km
Prizma bo‘yicha o‘lchash vaqti (aniq/normal), sek.	1,6 / 0,8		1,5 / 0,8
Qaytargichsiz o‘lchash vaqti (aniq/normal), sek.	2,1/ 1,2		1,8/ 1,0
Ishchi harorat diapazoni, S	–20° dan +50° gacha
DCh holatidagi ekran	16 bitli rang, orqa yoritqichi bilan TFTSK–displey (320x240 pikselli)
DO‘ holatidagi ekran	Orqa yoritqichi bilan SK-displey (128x64 pikselli)
Operatsion sistema	Windows CE
O‘rnatilgan dasturiy ta’minot	Trimble Access
O‘lchash uchun xotira	RAM 128 Mb, flesh–xotira 128 Mb
Chang va namlikdan himoyalanganligi	IP66
Ma’lumotlarni uzatish porti	RS-232C 2xUSB
Cimsiz aloqa	O‘rnatilgan bluetoothmoduli
Qaratish vinti	Cheksiz
O‘lchamlari (K x U x B), mm	149 x 145 x 306
Asbob vazni (batareyasiz), kg	3,9		3,8
Zaryadlash qurilmasi	Ichki Li-ion akkumulatorli batareya(x2)
Batareya	BC-65, Ni-MH
Ishlash muddati:
To‘xtovsiz burchak va masofa o‘lchash, soat	12		7,5
Har 30 sekundda masofa/burchak o‘lchash, soat	26		12

Elektron taxeometriyani bajarish texnologiyasi
Topografik s’yomkalarni elektron taxeometrlar bilan elektron-blokli taxeometriya texnologiyasidan foydalanib amalga oshirish mumkin. Ushbu texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, s’yomka uchun mo‘ljallangan ob’ektning barcha hududi alohida uchastka– bloklarga bo‘linadi. Bitta blokning hududida s’yomka elektron taxeometrni bir o‘rnatishda bajariladi. Shunda oldindan s’yomka asosi barpo etilmaydi, u s’yomka ishlari jarayonida shakllanadi.
Elektron-blokli taxeometriyani bir necha variantlarda amalga oshirish mumkin: ketma-ket joylashgan bekatlar orqali (ketma-ket taxeometriya), ozod bekatlar orqali (bo‘lakli-blokli taxeometriya) va ular kombinatsiyasida (kombinatsiyalashgan taxeometriya). Barcha holatlarda bloklar orasidagi bog‘lanish mavjud bog‘lovchi nuqtalar orqali ta’minlanadi.
Ozod bekatlar taxeometriyasi fazoviy burchakli, chiziqli va kombinatsiyalashgan kestirmalarni qo‘llagan holda bekat o‘rnini aniqlashga asoslangan. Bunday s’yomka texnologiyasini amalga oshirish uchun uncha zich bo‘lmagan, ixtiyoriy zichlikda joylashgan geodezik asos nuqtalaridan foydalanish yetarli. Ozod bekat minimal soni boshlang‘ich punktlarga bog‘lanadi va uning koordinatalari teskari chiziq-burchakli kestirmalar orqali aniqlanadi.
Elektron taxeometrlar bilan bekat nuqtalari balandligi trigonometrik nivelirlash orqali aniqlanadi, buning uchun bekatdan balandligi ma’lum nuqtagacha qiyalik burchak va masofa o‘lchanishi lozim. Ozod bekatlar taxeometriyasiningsxemasi 2.8-rasmda ko‘rsatilgan.
3. Taxeometrik s’yomkaning kameral ishlari
Taxeometrik s’yomka jurnalini to‘ldirish. S’yomkadagi o‘lchash natijalarini tenglab plan chizishga kerakli miqdorlar hisoblash va plan chizish taxeometrik s’yomkaning kameral ishlari bo‘ladi. Avval R va A sanoqlar bo‘yicha stansiyalar orasidagi qiyalik burchagi va vertikal doiraning topiladi (jurnal va uni tuldirish avtorning 1976 yili chiqqan «Muhadislik geodeziyasidan praktikum» nomli kitobida to‘la keltirilgan), Keyin NO‘ qiymati bo‘yicha stansiyada qaralgan reyka nuqtalariga tegishli vertikal burchaklar formula bilan hisoblanadi va o‘z grafalariga yoziladi. So‘ngra (XV. 9) formula bilan d, (XV. 34) yoki (XV. 35) formulalar bilan h hisoblanadi, bu qiymatlar sm gacha yaxlitlanadi. d va h ni hisoblashda taxeometrik jadvaldan foydalanish mumkin¹. v<2° bo‘lganda d o‘lchash D kiymatini qabul qilish mumkin.
h lar hisoblangach, stansiyalar orasidagi nisbiy balandliklar tenglanadi. Agar bir stansiyadan ikkinchi stansiyaga qarab topilgan nisbiy balandlikni h_to‘g‘ ikkinchi stansiyadan birinchiga qarab topilgan nisbiy balandlikni h_tes (to‘g‘ri va teskari so‘zidan) desak, bu nisbiy baland–liklarning absolyut qiymatlari teng bo‘lishi kerak, aks holda nivelirlash xatosi h hosil bo‘ladi, ya’ni Vertikal burchak v ning o‘lchash xatosi bo‘lsa, bu xato orqali nisbiy balandlik 100 m masofada ±3 sm o‘zgaradi. Agar bu xatoni o‘rta kvadratik xato t₁₀₀= sm desak, tomon uzunligi D bo‘lganda o‘rta kvadratik xato yoki bo‘ladi. To‘g‘ri va teskari nisbiy balandliklarning arifmetik o‘rtasi h₀ qabul qilinganda uning o‘rta kvadratik xatosi bir nisbiy balandlik xatosidan marta kichik, ya’ni bo‘ladi. Buning chekli xatosini desak, u quyidagicha bo‘ladi:

yoki yaxlitlab olinsa,
(XV. 36)
bo‘ladi. h yo‘l qo‘yarli bo‘lsa, hamma stansiyalar orasidagi nis­biy balandliklarning arifmetik o‘rtasi h₀ hisoblab topiladi. Keyin musbat va manfiy nisbiy balandliklar yig‘indisi hisoblanadi.
Taxeometrik yol ikki punkt orasida olinganidan bo‘lishi kerak, lekin amalda xato sababli quyidagicha
(XV. 37)
bo‘ladi; bu yerda f_ha – taxeometrik yo‘lning amaliy bog‘lanmaslik xatosi. Taxeometrik yo‘l uzunligi R m, yo‘ldagi nisbiy baland­liklar soni n bo‘lsa, taxeometrik yo‘lning chekli bog‘lanmaslik xatosi quyidagicha bo‘ladi:
(XV.38)
bo‘lishi kerak. Agar bu shart bajarilsa, xato nisbiy balandliklarga ishorasiga teskari ishora bilan tarqatiladiki, bu tuzatma deyiladi. Tuzatmani , tomon uzunliklarini d_i –desak, bo‘ladi.
Stansiyalar otmetkasini hisoblash. Tuzatilgan nis­biy baland-liklar orqali besh stansiya otmetkasi bo‘yicha qolgan stansiyalar otmetkasi quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
(XV. 39)
bunda oldingi va keyingi stansiyalar otmetkasi, shu stansiyalar orasidagi nisbiy balandlik. Otmetkalar sm gacha yaxlitlanadi.
Reyka (relf) nuqtalari otmetkasini hisoblash. Stansiya–larnpng hisoblangan otmetkalari jurnaldagi uz nomerlari yozilgan kator oxiridagi N grafasiga yoziladi. Bu otmetka­lar bo‘yicha stansiyadan qaralgan reyka nuqtalari otmetkasi hisoblanadi. Reyka nuqtasining N_r otmetkasi stansiya otmetkasi N_st ga reyka nuqtasi nisbiy balandligi h_p ning algebraik qo‘shilganiga teng:
(XV. 40)
Reyka nuqta otmetkasi o‘z stansiyasining otmetkasi bo‘yicha hisoblanadi.
Taxeometrik yo‘l burchaklarini tenglash. Taxeometrik yo‘l planini chizish uchun yo‘l tomonlarining rumblarini aniqlash kerak. Taxeometr har stansiyada keyingi stansiyaga ornentirlanganidan (I – II, II – III kabi), gorizontal doira sanog‘i stansiyadagi yo‘lning o‘ng burchagi bo‘ladi. Taxeo­metrik yo‘lning bosh va oxirgi tomon yo‘nalishlari malum bo‘lga-nidan o‘lchangan burchaklar teodolit s’yomkaning ochiq, poligoni kabi tenglanadi.

4. Taxeometrik s’yomka planini chizish

Avval taxeometrik yo‘l chizilib, stansiyalar o‘rni aniqlanadi. Keyin uning atrofida s’yomka qilingan nuqtalar o‘rni topi­ladi. Taxeometrik yo‘l plani, teodolit s’yomkasidagi kabi, burchak uchlarining koordinatalari bo‘yicha chiziladi. Bunda taxeo­metrik yo‘l stansiyalarining koordinatalari hisoblanadi. So‘ngra kvadrat kataklar turi yasaladi, unda koordinatalari bo‘yicha stan­siyalar o‘rni topiladi, keyin xar qaysi stansiyadan olingan reyka nuqtalarining o‘rni orientirlash chizig‘iga nisbatan transportir yordamida gorizontal burchakni yasab, tomoniga d masofani masshtab bo‘yicha o‘lchab qo‘yish orqali topiladi. Sit-uatsiya nuqtaga nomeri, relef nuqta-siga zsa kasr ko‘rinishida suratiga nomeri, mahrajiga otmetkasi (dm hisobida) yoziladi.
Reyka nuqtalari o‘rnini belgi-lashda maxsus moslama – taxeograf-dan foydalanish ko‘lan (102–shakl). Taxeograf aylanasi 0 dan 360° gacha, har 30' da bo‘lingan bo‘lib, yozuvlar soat strelkasi yo‘nalishi-ning teskarisiga yozilgan. Aylana markazi O da millimetr bo‘lakli chizg‘ich OM mahkamlangan bo‘lib, uning yordamida chiziq uzunligi masshtab bo‘yicha oli­nadi. Reyka nuqtalari o‘rnini topishda O markaz stansiya nuqtasiga igna yordamida mahkamlanadi. Keyin u tomonga ta­xeograf shunday suriladiki, I – II chizig‘i reyka nuqtasiga Karagandagi sanoqka to‘g‘ri kelsin. Shunda OM chizg‘ichdagi bo‘lak­lar bo‘yicha d masofa qo‘yilsa, 1 nuqta o‘rni topiladi. Boshqa nuqtalar ham shunday topiladi.
Xar stansiyadagi reyka nuqtalari topilgach, situatsiya nuqtalari krokidagidek tutashtirilsa, joy tafsiloti tasvirlanadi. Relef nuqtalarini interpolyatsiya qilib, istalgan kesimda go­rizontallar o‘tkaziladi.



103-шакл.

Keyin joy konturlari kora tush bilan, gorizontallar jigar rang bo‘yoqda chiziladi, plan rasmiylashtiriladi. 102–shakldagi taxeometrik yo‘l plani 103– shakl­da ko‘rsatilgan.

Plan tagiga masshtabning ikki yoniga burchak va nishab grafigi chizi–ladi.
Taxeometrik s’yomka avtomat taxeometr yordamida qilinganda verti–kal burchak v va D o‘lchanmay, chiziqning gorizontal qo‘yilishi d va nisbiy balandlik h avtomatik aniqlanganidan hisoblash ishlari kamayadi, yolgiz stansiyalar otmetkasi tenglanib, reyka nuqtalari otmetkasi hisoblanadi, keyin plan yuqoridagidek chiziladi.
Ba’zan taxeometrik s’yomka burchak o‘lchash s’yomkasi bilan bir­ga qo‘shib olib boriladi.
O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar:
1.Taxeometrik planga olishning moxiyati deganda nimani tushunasiz
2. Qaysi usulda olingan planni asl nusxasi bitta bo‘ladi?
3.Tafsilotlarni planga olish usullarini chizib tushuntirib bering.
4.Drobishev lineykasini ishlatishni tushuntiring.
5.Planga tushirilgan nuqtalar balandligi bo‘yicha gorizontallar o‘tkazishni grafik va analitik usulini tushuntirib bering.