1-tema. Auditke uliwma sipatlama

1.4 Auditorlıq iskerliginiń mazmunı, maqseti hám wazıypaları.
Hár qanday túsinik, ásirese ilimiy atama óziniń mazmunın bildiriwshi táriypine iye bolıwı kerek.

Auditorlıq xızmetiniń táriypi óziniń tariyxıy rawajlanıw jolında hár qıylı dereklerde hár túrli etip túsindirilgen. máselen, professor M.M.Tulaxojaevanıń «Ózbekistan Respublikasında finanslıq qadaġalaw sisteması» atlı kitabında auditke tómendegishe etip táriyp berilgen.

«Audit-bul ġárezsiz maman qánigeler tárepinen kárxananıń finanslıq esabatın yaki onıń menen baylanıslı finanslıq maġlıwmatı usı esabat yaki maġlıwmattıń nızam hám basqa normativlik hújjetlerge muwapıqlıq dárejesi haqqında juwmaq shıġarıw maqsetinde izertlewi bolıp tabıladı».

Auditorlıq xızmeti hám auditorlıq kásibiniń táriypi Ózbekistan Respublikasınıń jańadan ózgertilgen «Auditorlıq xızmeti tuwrısında»ġı nızamında tómendegishe keltirilgen:

Auditorlıq xızmeti degende auditorlıq shólkemleriniń auditorlıq tekseriwlerin ótkeriw hám usı nızamnıń 17-stat`yasında názerde tutılġan professional xızmetler kórsetiw boyınsha isbilermenlik xızmeti túsiniledi.

Birinshi tártipte audittiń anıqlaması keń berilgen bolsa, keyingisinde auditorlıq xızmetiniń tekseriw ótkeriw protsessi bolıwı menen birge professional xızmet kórsetiw menen baylanıslı isbilermenlik háreketi ekenligi de aytıp ótilgen.

Ózbekistanda mámleketlik hákimiyat hám basqarıw organlarına auditorlıq xızmetin ámelge asırıw nızam menen qadaġan etilgen.

Auditor-auditor mamanlıq sertifikatına iye bolġan fizikalıq shaxs bolıp tabıladı.

Eger auditor auditorlıq shólkeminiń shtatında turġan bolsa yamasa auditorlıq shólkemi ol menen puqaralıq-huqıqıy kórinistegi shártnamanı dúzgen bolsa, ol auditorlıq tekseriwin ótkiziwge tartılıwı múmkin.

Auditor auditorlıq tekseriwin sapasız ótkizgenligi, kommertsialıq sırın áshkar etkenligi hámde basqa da háreketleri aqıbetinde auditorlıq shólkemine zıyan keltirgenligi ushın nızam hújjetlerine muwapıq auditorlıq shólkemi aldında juwapker boladı.

Sonıńday, nızamnıń 4-stat`yasına muwapıq «auditor járdemshisi auditor mamanlıq sertifikatına iye bolmaġan hám auditorlıq esabatında, auditorlıq juwmaġında, auditordıń ekspert juwmaġında hámde auditorlıq tekseriwin ótkeriw menen baylanıslı bolġan basqa rásmiy hújjette imza qoyıw huqıqına iye bolmaġan tárizde ayditordıń tapsırıġı menen auditorlıq tekseriwde qatnasıp atırġan fizikalıq shaxs bolıp tabıladı».

Auditor járdemshisiniń miynet shártleri nızam hújjetlerinde kórsetilgen tártipte miynet shártnaması menen belgilengen. Auditorlıq tekseriwin ámelge asırıwda alınġan maġlıwmatlardı áshkar etpew minnetlemesi auditordıń járdemshisine qatnasta da qollanıladı.

Auditornıń járdemshisi sıpatında islengen waqıt auditor mamanlıq sertifikatın alıw ushın zárúr bolatuġın jumıs stajına qosıladı. Auditorlıq iskerliginiń maqseti hám wazıyplaraı mazmunınan kelip shıġıp, onı tómendegi sıpatında beriw múmkin. (1-sızılma)

1.1-sızılma. Auditorlıq iskerliginiń ulıwma sıpatlaması

Esabat maġlıwmatlarınıń isenimliligin, eń aldı menen buxgalteriyalıq balans (1-forma), finanslıq nátiyjeler haqqında esabat (2-forma), sonıńday basqa esabatlardıń isenimligi hám onda keltirilgen maġlıwmatlardıń durıslıġın tastıyıqlaw (yamasa tastıyıqlamaw) auditorlıq iskerliginiń eń áhmiyetli wazıypası esaplanadı.

Sonı aytıw kerek, buxgalteriya esabatları buxgalteriya apparatı, basqa ekonomikalıq xızmetler hám kárxana bólimleri hám de óndirislik bólimlerdegi kóp sanlı xızmetlerdiń uzaq dawam etken ham mashaqatlı miynetleri nátiyjesi esaplanadı. Esap maġlıwmatları hám olar tiykarında dúziletuġın esabatlardıń isenimligi hám sapası dáslepki esaptıń qanday etip shólkemlestirilgenligine, hújjetlestiriw intizamınıń qanshelli bekkemligine hám ulıwma kárxana esap siyasatınıń qanday dárejede mamanlıq penen dúzilgenligine kóp jaġınan baylanıslı.

Buxgalteriya ámeliyatın úyreniw Sonı kórsetpekte, ayırım kárxanalarda buxgalterler tájriybesi jetispewshiligi aqıbetinde dáslepki hújjetlerge islew beriw, gruppalaw hám buxgalteriya esabı schetlarında tuwrı (yamasa tolıq) sáwlelendirmesten (tiykarınan pul hám esaplaw operatsiyaları), olardı diywanxana papkalarında saqlap qoyıw menen sheklenedi. Nátiyjede, esabatlardı dúziwde kóplegen qátelikler, aġımdaġı esap maġlıwmatları hám esabat kórsetkishlerindegi muwapıqsızlıqlar payda boladı. Eger buxgalteriyalıq esaptı shólkemlestiriw hám júritiwge talap dárejesinde dıqqat awdarılġanda, bunday qátelikler payda bolmas edi.

Sonıń ushın buxgalteriyalıq esaptıń qanday shólkemlestirilgenligi hám júritilip atırġanlıġın, buxgalterlerdiń tájriybesi hám intizamın, dáslepki hújjetlerge islew beriw sapası hám kárxana finans – xojalıq iskerligi hám de onıń nátiyjelerin sáwlelendiriwshi buxgalteriyalıq jazıwlarınıń tuwrılıġın anıqlamastan sóz etilgen tiykarġı wazıypanı orınlaw múmkin emes.

Auditorlıq terseriwleri óndiristi rejelestiriw hám shólkemlestiriw, kárxanadaġı tártip, miynet hám texnologiyalıq intizamdı, tovar – materiallıq zapaslardıń qoymalar hám basqa saqlaw orınlarındaġı esabı, múliklerdiń saqlanıwı, esaplasıwlar jaġdayı hám kárxana finans – xojalıq iskerligi hám de onıń nátiyjelerine sezilerli tásir kórsetetugın basqa kóplegen jaġdaylardı óz ishine aladı. Sonıń ushın auditorlıq esabattında kárxana finans – xojalıq iskerligi hám onıń nátiyjelerine tikkeley tásir kórsetetugın, sonıńday esap maġlıwmatları hám esabat kórsetkishleriniń isenimligin páseyiwge alıp keltuġın, minnetti hám óndiristi shólkemlestiriwdegi úlken kemshiliklerdi saplastırıwġa qaratılġan usınıslar beriwi kerek.