1. Temir yo‘llarda qo‘llaniluvchi relslar. Uzun relsranni ishlab chiqaruvchi zavod

*9 ‘Fuqarolik muhandisligi va Arxitektor jurnali’ VI-son, 205-sahifa.

*10 Yuqoriga qarang(*9)

*11 V-son, 202-sahifa.

Havo nasosi diametrida 10 inch va urilish kuchida 15 inchga ega. Oddiy tuzilishda.Jarayon oson va oddiy: korroziya sublimat idishda, 1 funt ikki gallon suvga hisobida, iliq suvda eritib; keyin rezervuarga solinadi, hamda kerakli holatga kelguniga qadar(yoki gidrometrni qo’llash) suv qo’shib aralashtiriladi: eng mukammal tekshiruv suyuqlikka kumush tushirish – rangi jigar rangga kelsa, demak, u yetarli darajaga kelgan. Bu bosimli va charchatadigan ishga sakkiz kishi besh soat, butun jararyon esa yetti soatdan iborat bo’lib bu vaqt ichida 17-20 yuk har bir idishda ‘Kyanizlanadi’. Qo’llashdan avval, bu jarayondan so’ng yog’och 2-3 hafta turgani maqsadga muvofiq. Bir yuk(50fut³) yog’ochni tayyorlash uchun ¾ funt korroziya sublimati aralashmasi kerak. Kyanizlangan 337,000 fut³ yog’ochning o’rtacha narxi, idishlar narxini hisobga olganda, har fut³ga 5d. edi. Jarayondan so’ng tekshirilgan yog’ochlarning ichi qotib qolgani ma’lum bo’lgan.”

Bu ma’lumotlarni o’qish jarayoni Hull va Selby Railwayda yog’ochga ketgan aralashma miqdori borasida suhbatlar bo’lib o’tdi; ammo tajriba haqida ma’lumotlarning yo’qligi sababli bir to’xtamga kelinmadi. Yog’och hujayralarini aralashma bilan to’yintirishning samarasi, ammo bu ishning unda allaqachon mavjud suyuqlik miqdori bilan qilinishi o’ta qiyin ekanligi muhokama qilindi. Hamda, suyuqlikning xodalar kesilgan qismiga bosimsiz, yon tomonlariga esa bosim ostida kirishi aytib o’tildi. Kyan Kompaniyasining sekretari Janob Thompson “avvalda 1 funt korroziya sublimati 20 gallon suvga juda kuchli deb hisoblanib ko’proq yog’och tayyorlandi; ammo, tajriba aralashmaning kuchi 1 funtga 15 gallondan kam bo’lmasligini ko’rsatgach, 1/9 nisbatdan ko’p foydalanilsa-da avvalda ma’qul deb topilgan nisbatda ishlov berilgan yog’ochda chirish holati kuzatilmadi. Inch² ga 70 funt bosim bilan tayyorlangan har bir fut³ yog’ochda,

qo’rg’oshinning galvanik batareyalar orqali yog’och ichi(yuragi)ni qotirib qo’ygani ma’lum bo’lgan.” Shu bilan birga, sublimatning temirga ko’rsatadigan salbiy ta’siri ham ta’kidlab o’tilgan.

Temir yo’l viaduktlari va ishlarida yog’ochdan foydalanish hamda unga yuqoridagi usulda ishlov berish borasidagi tajribalarga bo’lgan katta qiziqish ko’rinib turibdi. Bu tajribalar yana yog’ochning, uning hujayralariga o’tkazilgan ta’sirga ko’ra, qay darajada kuchli va egiluvchanligi, va ularning yog’och o’rtasidagi hujayralarga zarar yetkazmasdan yoki majburiy bosim asosida qo’llanmasligi ta’minlaydi.

Bu jarayondan kelib chiqadigan davomiylikni hisoblashdagi natijalar bir- biriga qarama-qarshi. Bu jarayonning muvaffaqqiyatli kechishi yoki noto’gri bajarilishi qanday ta’sirga ega ekanligi noma’lum. Great Western Raeilwayda, 1843, Avgustda qo’llanilganmarkaziy uzunasiga joylashtirilgan xodalardan biri 6 yil avval Kyanizlangan hamda “birinchi marotaba qo’yilayotgandek” yaxshi axvolda edi. Ammo ma’lumotlarga ko’ra aralashmaning kuchi bir maromda saqlab borilgan. Avval boshda nisbat 62ºda 1/14; hamda 7inch yog’ochning botirilish muddati 8 kun: nasoslar yordamida bir kuchda saqlangan¹². Shu tariqa 40,000 yuk yog’och tayyorlangan, va sublimatning har bir yuk hisobiga hissasi 1 1/3 funtni tashkil etgan^*13.

London v aBirmingham Railwayda, aksincha, muhandis Kyanizlangan barcha shpalalar uch yildan so’ng chirish alomatlarini ko’rsatgan – ularning ko’pchiligi butunlay buzilgan holda olingan va Kyanning uslubi amaldan chiqarilgan.^*14

Janob William Burnett ningyog’ochga ishlov berish uslubi(1840, 19-martda patentlangan) yog’ochni rux xlorid aralashmasi bilan to’yintirishdan iborat. D.D. Reid tomonidan bu holat ‘Ventilyatsiya Suratlari’da “yog’och teksturasi va sifatiga ta’sir ko’rsatmaydigan kuchli materiallar” sifatida berilgan. Hamda Dr. Reid “rux nordon tuzi bilan himoyalangan yog’och yoki materiallarchalik chidamlilarini ko’rmagan”ligini bildirgan.

1841, Iyulda Woolwich Docklandlik Lang va Aethell, shu usul bilan ishlov berilgan uch yog’och turi: Ingliz emani, Ingliz vyazi va Dantzic pixtasi, Woolwich Dockyardda besh yil muddatga – huddu shu daraxtlarning ishlov berilmaganiga nisbatan, zamburug’lardan holi va hamon qattiqligini saqlagan holda qolgan.

*12 Ochiq idishlarda yog’ochning hech qanday bosim ta’sirisiz turishi.

*13 ‘Fuqarolik Muhandisligi va Arxitektor jurnali’ VI-son, 356-sahifa

*14 yuqorida keltirilgan, Vison, 306-sahifa.
Bu jarayonning narxlari, aylana yoki kvadrat, doskalar, tayanchlar, ulanma qismlar, yotqiziladigan bloklar hamda temiryo’l shpalalarini hisobga olgan holda Millwall stansiyasida 50 kun fut yuk uchun 14 shilling, hamda yerga qo’yish va yuklash uchun yana 2 shilling ni tashkil etgan. 1 funtga 1 shilling materialning miqdori 10gallon suv uchun yetarli deb hisoblangan.

Bethell’sning usuli(1838, 11-Iyulida patentlangan) Dr. Ure tomonidan tasvirlangan¹⁶ “yog’ochni smola yog’i, va boshqa kreozotli bitum moddalar bilan, hamda tarkibida eng ko’p kreozotga ega temir pirolinit bilan to’yintirish”dan iborat. “Yog’och yopiq yuqori bosimli bug’ qaynatgichiga o’xshash temir idishga solinib yopiladi va smola yog’i yoki temir pirolinit quyiladi. Havo havo nasoslari orqali so’rib olinib, bosim 100-150 funt bo’lguniga qadar nasoslar orqali yana yog’ yoki temir pirolinit quyiladi. Bu bosim 6 yoki 7 soat davomida ushlab turiladi, yog’och shimib bo’lgach avvalgiag nisbatan 8-12 funt fut kubga og’irlashadi” – “hujayradagi oqsillarning koagulyantlanishi orqali chirishning oldi olinadi. Yog’ochning turli ob havoga chidamliligi tufayli oddiy koagulyatsiya yetarli bo’lmasligi mumkin; ammo daraxt hujayrasidagi oqsilning suvi qurishga moyil bo’lsada, daraxt to’qimalari qurigach yana iliq va namlikka duch kelganda chirishni boshlaydi. Aynan shuning uchun ham daraxt hujayralarining koagulyatsiyasi emas balki, ularni suyuqlikdan saqlash muhi9m bo’lib, bunga shu usul orqali erishish mumkin.” – “Kiritilgan materiallar temir va metallarni korroziyadan saqlaydi; hamdayog’ochga qoqilgan mix qattiq va mustahkam o’rnashad. Bu yana yog’ochni xasharotlardan ham himoyalaydi.”– “Yog’och tayyorlashning narxi yukka 10 s. dan 15s.gacha ular ishlab chiqarilgan korxona o’rtasidagi masofa hamda holatga qarab o’zgaradi.”– “Ommaviy Shotland pixta shpalalari, birinchibor yotqizilganiga nisbatan qattiqlashib undanda yaxshi ahvolda turibdi.

*15 ‘Ventilyatsiya Suratlari’ 74-sahifa.

*16 ‘San’at va ishlab chiqarish, hamda shaxtalarda erishilgan yutuqlar’ 1844, 274-sahifa.
1842, Fevraldagi Fuqarolik muhandislari Instituti uchrashuvida New Yorkdagi ba’zi kipalar ko’mil yog’i bilan boyitilgan bo’lib, ‘Teredo navalis’ hujumiga dosh bergan bir paytda Kyanizlanganlari buzulib ketgan. Va Bethell, shu usul patentchisi, smola yog’ini ammoniydan tozalash, “avvalroq ko’mir yog’i bilan yog’och tayyorlashda o’tkazgan tajribalarida, oddiy ko’mir pixtasi tezda jigar rangga kirgan: ammoniy ham huddi shu holatga olib kelgan. Londonda tayyorlanadigan rafinatlangan ko’mir moyi, distillash orqali ammoniydan tozalangan, va yog’ochni qoplashda eng yaxshi deb topilgan”^*17 Jarayon bir necha temir yo’llarga shpalalar tayyorlashda ham qo’llanilgan, hech kim Kyan’sning usuliga murojaat etmagan.

Payne’sning jarayoni (1841, 9 Iyuldagi) patentda tushuntirib berilgan, u yog’ochni bosimni chiqarish orqali metall yoki yerga o’xshash suyuqliklar bilan to’yintirish; hamda kimyoviy ajralish natijasida qattiq holatdagi yog’ochga ega bo’lish bilan bo’gliq. Metall yoki yer suyuqliklarining ko’pligi sababli patentchi hech qaysi bir aniq to’xy\tamga kelmagan; ammo vaziyatni aniqroq tushuntirish maqsadida u temir sulfat, ham qaynoq, ham suyuq, bosim ostida yog’ochga singdirilsa, har qanday karbonat alkaloidlar yoki boshqalar tuz ishlab chiqaradi hamda temir oksid ichida qoladi. Yer materiallariga kelsak unga ishqorlar ta’sir ettirish orqali sodadan kerakli qattiqlikdagi karbonat; aluminiy oksidni cho’ktirish uchun esa boshqa suyuqlikdan foydalaniladi.^*18

Claremontdagi Qirollik otxonasidabu usuldan foydalanilgan, va undan foydalanish O’rmonlar va Yog’ochlar Komissarlari boshlig’i, Iqtisodiy geologiya professori Janob Phillips tomonidan qo’llab quvvatlangan¹.

*17 ‘Fuqarolik Muhandisligi va Arxitektor jurnali’ V-son,169 -sahifa

*18 ‘London San’at Jurnali’ XXIII-son 352-sahifa.