1. Terorizim haqqinda tu’sinik Xaliq araliq terorizimnen xaliqti qorg’aw

Xaliq araliq terorizim
Xalıq aralıq terrorizm 1960 -jıllardıń aqırlarında payda bolǵan hám XX ásir aqırı hám XXI ásir baslarında sezilerli dárejede rawajlanǵan terrorizmning ayriqsha forması esaplanadı. Xalıq aralıq terrorizmning tiykarǵı maqsetleri — mámleket basqarıwdı tártipsizlantirish, ekonomikalıq hám siyasiy zálel jetkiziw, social basqarıw princpı tiykarların buzıw esaplanadı. Terrorizmning bul formasına zamanagóy islam terrorizmini mısal etip keltiriw múmkin.
Xalıq aralıq terrorizmning ulıwma qabıl etilgen tariypi ele islep shıǵılmaǵan . Kóbinese bul termin siyasiy gúresde qural retinde isletiledi, hár bir mámleket ol yamasa bul gruppanıń „terrorchilar“ yamasa „ozodlik gúressheńlari“ ga tiyisli ekenligin anıqlaydı hám terror aktlarining ózi jergilikli dárejede ámelge asıriladı
Xalıq aralıq terrorizmning tiykarǵı belgileri globallasıw, professionallashuv hám ekstremistik ideologiyaǵa tayanish esaplanadi. Xudkush-terrorchilardan paydalanıw, traditsiyaǵa tán bolmaǵan (yadro, ximiyalıq yamasa bakteriologik) qurallardan paydalanıw abayı hám aqılǵa say jantasıw da belgilengen[5]. Terrorizmning eń iri zamanagóy izertlewshilerdińinen biri Djenkins, Brayan Maykl [Brayan Djenkins; Brian Michael Jenkins] xalıq aralıq terrorizmni konflikttiń jańa túri dep esaplaydı [.
Birlesken Milletler Shólkemi Qawipsizlik Sovetiniń 2001-jıl 28-sentyabr degi 1373-sanlı rezolyutsiyasida „xalqaro terrorizm hám transmilliy uyushgan ayıpkerlik, náshebent elementlar sawdası, pul juwıw, nızamǵa qarsı qural sawdası hám yadrolıq, ximiyalıq, biologiyalıq hám basqa potencial ólimli materiallardı nızamǵa qarsı tasıw ortasındaǵı jaqın baylanıslar“ belgilengen[9]. Qánigeler terrorchilarning texnikalıq úskeneleri ósip baratırǵanın hám olardı ayırım mámleketlikler tárepinen qollap -quwatlayotganini atap kórsetiwedi.
Terrorchi shólkemler óz maqsetlerine erisiw ushın internet[, radio hám televidenie den keń paydalanıp kelip atır.
Xalıq aralıq terrorizm xalıq aralıq huqıqıy tártip hám mámleketlikleraro munasábetlerge abay salıp qoyıwı menen qáwip tuwdıradı. Xalıq aralıq terrorizmning hár qanday háreketi bir neshe mámleket máplerine qatnas etedi. Sonıń menen birge háreketlerdi bastırıw yamasa aldın alıw ushın keń mámleketlikleraro sheriklik zárúr hsioblanadi.
Terrorizmga qarsı gúres máselesi birinshi ret xalıq aralıq kólemde 1934-jılda Milletler Ligasında talqılaw etińa baslandı. Bul 1934-jıl 9 -oktyabrda Marselda Yugoslaviya patshası Aleksandr I hám Fransiya Bas ministri Lui Bartuning óltiriliwi menen baylanıslı bolǵanlıǵı ushın, kórip chiqila baslanǵan.
1937- jılda Milletler Ligası tárepinen qabıl etilgen „Terrorizmning aldın alıw hám jazalaw tuwrısındaǵı konvensiya“ hám „Xalıq aralıq jınayatlı sudtı shólkemlestiriw tuwrısındaǵı konvensiya“ kúshke kirmagan[12]. Olar bul tarawdaǵı zamanagóy xalıq aralıq shártnamalar ushın prototip bolıp xızmet etdi. thumb|400 x400 px| Sabena 572 reysi girewge alınǵanlardı azat etiw. Izotop operatsiyası, 1972-jıl

Bul dáwirdiń tiykarǵı hújimleri girewge alıw, puqaralıq samolyotların alıp qoyıw hám siyasiy adam óltiriwshilikler terrozrimning tiykarǵı kórinisleri esaplanǵan. Eń kúshli xalıq aralıq terrorchilik shólkemi 1969 -jılda Yasir Arafat basshılıǵındaǵı Palestina Azatlıq Shólkemi (FLO) bolǵan. 1960 -jıllardıń aqırında SSSR terrorchilik usılların qollaǵan dúnya boylap milliy háreketler aǵzaların óz qatarına aldı, keyin olar Odessa, Boku, Toshken hám Perevalniyda jaylasqan arnawlı lagerlarda oqıtildi.

1970- jıllarda Livan aymaǵında rasında „davlat ishindegi mámleket“ni jaratqan FLO terrorchilar ushın tayansh hám turar jay boldı [13]. 1981-jıl 29 -yanvarda AQSh Mámleket xatkeri Aleksandr Xeyg SSSRni xalıq aralıq terrorizmga baylanıslılıqta ashıq aybladi.
KGB generali Filipp Bobkovning jazıwısha, 1976 -jıldan 1996 -jılǵa shekem bolǵan dáwirde jılına 320 dan 660 danege shekem teraktlar belgilengen bolıp, olardı xalıq aralıq terrorizm dep klassifikaciyalaw múmkin.
Bobkov Batıs mámleketleri terrorizmni ózleri ushın paydalı bolǵan jaǵdaylarda qollap-quwatlawdan aybınıwmaganini aytıp ótdi.
1990 -jıllar basına kelip dúnyada 500 ge jaqın terroristik shólkemler iskerlik júrgizgen. 10 ishinde olar 6500 dane xalıq aralıq terrorchilik aktini ámelge asırdı, olardan 5000 kisi qaytıs boldı taǵı 11000 den artıq kisi jábirlendi[14].
2001-jıl 11-sentyabrde " Al-Qaǵıyda" terrorchilari Amerika Qospa Shtatlardaǵı bir qatar ob'ektlerge hújim etkeninen berli xalıq aralıq terrorizm jáne de kúshaydi.
Qánigelerdiń esap -kitaplarına kóre, 2008-jılda dúnyada 12 mıńǵa jaqın terrorchilik háreketi júz bergen, bunıń nátiyjesinde 56 mıń kisi jábirlengen, sonday-aq 15 mıń kisi qaytıs bolǵan, jábirleniwshilerdiń kópshiligi tınısh xalıq wákilleri esaplanǵan
Xalıq aralıq terrorizmga qarsı gúres
Xalıq aralıq terrorizmning túrli kórinisleriniń nızamǵa qarsılıǵı tuwrısındaǵı qatar konvensiyalar qabıllandı. Bul huqıqıy hújjetlerge mısallar tómendegiler esaplanadi:
Samolyotlardı nızamǵa qarsı alıp qoyıwǵa qarsı gúres tuwrısındaǵı konvensiya (Gaaga, 1970);
Puqara avıaciyası qawipsizligine qarsı nızamǵa qarsı minez-qulqlarǵa qarsı gúres tuwrısındaǵı konvensiya (Monreal, 1971);
Xalıq aralıq qorǵaw daǵı shaxslarǵa, sonday-aq diplomatik agentlerge qarsı jınayatlardıń aldın alıw hám jazalaw tuwrısındaǵı konvensiya (BMTning 1973-yilgi Konventsiyasi);
Puqara avıaciyasına qarsı nızamǵa qarsı minez-qulqlarǵa qarsı gúres tuwrısındaǵı konvensiya (1977)
Tutqınlardı girewge alıwǵa qarsı konvensiya (Nyu-York, 1979 );
Yadrolıq materialdı fizikalıq qorǵaw tuwrısındaǵı konvensiya (1980);
Teńizde navigatsiya qawipsizligine qarsı nızamǵa qarsı minez-qulqlarǵa qarsı gúres tuwrısındaǵı konvensiya (1988);
Plastmassa portlaytuǵın elementlardı markalaw tuwrısındaǵı konvensiya (1991);
Terroristik jarılıwlarǵa qarsı gúres tuwrısındaǵı konventsiya (1997);
Terrorizmni finanslıq támiynlewge qarsı gúres tuwrısındaǵı konvensiya (1999 ).
1994-jılda BMT Bas Assambleyası „Xalıq aralıq terrorizmga toqtatıw beriw ilajları tuwrısındaǵı deklaratsiya“ni qabılladı . Óz-ara, kóp tárepleme mámleketlikleraro tiykarda hám milliy dárejede bir qatar ilajlar da ámelge asırıldı .
2001-jıl 11-sentyabr waqıyalarınan keyin BMT Qawipsizlik Keńesi BMT Qawipsizlik Sovetiniń 1371-sanlı rezolyutsiyasi (2001) tiykarında „Terrorizmga qarsı gúres komiteti“ni tuzdi. Keyinirek komitettiń kepillikleri 1624 (2005) sheshimi menen tastıyıqlanǵan. Komitet aǵza mámleketlerge terrorizmga qarsı gúresde eń nátiyjeli sistemalardı jaratıwda mámleketlikleraro muwapıqlastırıw hám texnikalıq járdem kórsetedi. Qawipsizlik Keńesinde „Terrorizmga qarsı komitet“den tısqarı „Al-Qaǵıyda boyınsha komitet“, „Izleniwshion komiteti“ hám „1540 -jıl komiteti“ da tuzildi.
2004-jıl 1-dekabrde BMT Bas xatkerine jibegen lekciyasında „Abaylar, shaqiriqler hám ózgerisler boyınsha joqarı dárejedegi panel“ úlken kólemdegi terrorchilik topılısların júz etken shaxslarǵa urıs jınayatları yamasa insaniyatqa qarsı jınayatlar retinde qarawdı talap etdi. Gruppa barlıq mámleketlerden terrorizmga qarsı gúres boyınsha xalıq aralıq konvensiyalarni ratifikatsiya qılıwdı talap etdi.