1. Texnika xavfsizligi haqida umumiy ma’lumotlar

Xavfli elementning joylashishiga bog’liq ravishda to’siqlarning balandligi, 
mm (davlat standarti bo’yicha) 
Xavfli 
elementlarnin
g joylashish 
balandligi, v 
Himoya to’sig’ining balandligi, a 
2400 
2200 
2000 
1800 
1600 
1400 
1200 
1000 
va 
kam 
Xavfli elementdan to’siqqacha bo’lgan masofa, b 

---

2600 
2400 
2200 
2000 
1800 
1600 
1400 
1200 
1000 
800 
600 
400 
200 
100 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
100 
100 
250 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
100 
100 
350 
350 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
100 
150 
400 
500 
600 
500 
100 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
100 
150 
500 
600 
900 
900 
800 
500 
300 
- 
- 
- 
- 
100 
200 
500 
700 
900 
900 
900 
900 
900 
600 
- 
- 
- 
100 
200 
600 
900 
1000 
1000 
1000 
1000 
1000 
900 
500 
300 
200 
100 
200 
600 
1100 
1100 
1300 
1300 
1400 
1400 
1300 
1200 
1200 
1100 
 
Tormozlash qurilmasi. Tormoz qurilmasi harakatlanayotgan mashinalarni, 
uskunalar qismlarini ko’tarilayotgan yoki tushirilayotgan yuklarni tezda to’xtatish 
uchun qo’llaniladi. Ayrim mashinalarning ishchi organlari katta massa va 
chastotali aylanishga ega bo’ladi hamda ular o’z inyersiyasi bilan uzoq vaqt 
aylanishi mumkin. Bu esa o’z navbatida ularga xizmat ko’rsatayotgan ishchilarga 
xavf tug’diradi. 
Bunday hollarda xizmat ko’rsatuvchi xodimlarni jarohatlanishini xavflilik 
darajasi, tormoz qurilmasining ishlashi vaqtiga bog’liq bo’ladi. 
Harakatlanayotgan uskunaning xavf sodir bo’lganda to’liq to’xtash t
t
vaqtini
quyidagi elementlarga ajratish mumkin. 
t
t
=t
1
+t
2
+t
3
,
(16.3.) 

---

bu yerda t
1
-avariya haqida ma’lumot olish va opyerator reaksiyasi vaqti; t
2
-tomoz 
uzatmalari zvenolarida signalni ushlanish vaqti; t
3
-ishchi organlarning to’liq 
to’xtashigacha ketgan vaqt. 
Reaksiya vaqti opyeratorning individual xususiyatlariga, bilimiga, yoshiga 
va boshqalarga bog’liq bo’ladi. Bu vaqt 0,4 sekunddan 1,5 sekundgacha bo’lishi 
mumkin. 
Signalni uzatkichda ushlanish (kechikishi) vaqti, uzatkich konstruksiyasiga 
bog’liq bo’ladi va tadqiqot orqali aniqlanadi. Uni shartli ravishda qabul qilish 
mumkin; gidravlik uzatgichli tormozlar uchun 0,2 s, mexanik uchun 0,3 s, 
pnevmatik uzatkichli tormoz uchun 0,6-0,7 s. Mexanik tormozlarni tormozlash 
vaqti tormoz valining aylanish chastotasiga, o’lchamlariga, detallari massasiga va 
tormoz momenti qiymatiga bog’liq bo’ladi. 
Xavfsizlikni taminlash maqsadida iloji boricha tormozlash vaqtini 
qisqartirishkerak. Ammo shuni esda saqlash zarurki, tormozlash vaqtining 
kamayishi bilan dinamik nagruzkalar tez o’sadi va bu o’z navbatida detallarni 
sinishiga olib kelishi mumkin. 
Harakatdagi mashinalarni tormozlashning samaradorligi xavf sezilgandan 
so’ng uning to’liq to’xtash yo’lini o’lchami bilan baholanadi. Traktor va 
avtomabillarning nazariyasidan ma’lumki to’xtash yo’lini sodda quyidagi 
ko’rinishda izohlash mumkin: 
L
0
= (t
1
+ t
2
+ 0,5t
3
)

6
,
3
0

f
f
эт
254
2
0


, (16.4.)
bu yerda L
0
-to’xtash yo’li, m; 
0

–tormozlanganda boshlangich tezlik, km/soat; f
et
- 
tormozlashning ekspluatasion sharoitlari koeffisenti; f-shinaning yer bilan 
tishlashish koeffisienti. 
Agar avtomabil (traktor) g’ildiraklarida tormozi yo’q prisepni shatakka 
olgan bo’lsa to’xtash yo’li quyidagicha aniqlanadi. 
L
0
= (t
1
+ t
2
+ 0,5t
3
)

6
,
3
0



f
f
эт
254
2
0

а
n
а
G
G
G

, (16.5.) 

---

bu yerda G
a
– avtomabil (traktor) massasi, kg; G
n
–prisep massasi, kg.