1. Turkiston taraqqiyparvarlaridan biri Abdulhamid cho‘lpon tomonidan matbuotchilik tarixi qanday davrlarga ajratilgan?

Nazorat savollari

1. Turkiston taraqqiyparvarlaridan biri Abdulhamid CHo‘lpon tomonidan matbuotchilik tarixi qanday davrlarga ajratilgan?

2.Sovet davri tarixshunosligida matbuot tarixi qanday qismlarga bo‘linishi qayd etilgan?

3. Mustaqillik yillarida matbuot tarixi bo‘yicha qaysi tadqiqotchilar izlanishlar olib bormoqdalar?

4.Milliy matbuotning tarixni manbaviy o‘rganishdagi ahamiyati yuzasidan qanday tadqiqotlar olib borilmoqda?

Javoblar

1.Turkistonda matbuotning na holda, na darajada o`ldig’ini imkon boricha ko`rsatarmiz”, deb yozgan ilk matbuot tadqiqotchisi Cho`lpondir: “Taraqqiy taraqqiyparvar bir gazeta bo`lib, muharriri ichki Rusiya totorlaridan Ismoil Obidiy yo`ldosh edi. Oktyabr inqilobindan so`ngra bu kishi so`l susiyolist revolyusioner firqasi vakili o`laroq doxiliya ko`misori mansabinda bo`lindi. Ikki oy qadar davom etgandan so`ngra xukumat tarafindan bekitildi”.

Chulponning XX asr matbuoti tarixiga doyr fikrlari

xam dikkatga sazovordir.

Muloxaza uchun axborot

“Eski vaktlarda: “Matbuot yettinchidavlatdir ”derlar

edi. Bu suz, budaʼvo endi-da axamiyatini yitirmabdir.

Bu kunda-da matbuotning axam pyati buyukdir. Xususan,

Shark xalki bu kun matbuotning axamiyatini tushunmishdir. Buyuk inkilob olamning ketishidan bexabar yotgan

sharklilarni uygotmish, konsiz tomirlarga kon, “yashamak

uchun muboraza1 edajak” mukdddas kon savk2 etmishdir.

Kdmokda matbuotni ajnaviylarga - xorijliklarga maxsus

bir “shay”3 bilan sharkdilar bu kun uni izlar, topar,

uning ustida muloxaza yuritarlar. Olamning tugul, xatto

shaxarning xdyotiga-da kuzininguchi bilan bokkan kuyli4,

kandli5 bu kun kuyning tashkarisida, yirokdarda tanta-

nali, muborazali va uziga xam taallukdi bulgan xayotni

bilmok va urtanmok istab gaksbetadir. Uning kulokdariga

eshitilgan shaxardan kelgan “nasixa tchilar ”ning “Kupli -

ning xaki buyukdir!”, “Xukumat a mala6 ila kuyli-

ningdir!”, “Kuyli Rz xakkini uni ezganlardan olmali-

dir!” kabi suzlari shubxalar-la korishik shirin va yokd-

shikdi bir xolda uning kungliga, yuragiga taʼsir etadir.

U matbuotni tanir va takib etar. Fakat inkilob sababi-

la riga xalkning, amala va krylining muxabbatini jalb

kilgan matbuot na xoldadir?

Bizning makolamiz shu savolga javob berajakdir.

F yevral inkilobiga kadar chikkan gazeta

va j urnallar

“Xursh id” - tarakkiyparvar, muʼtadil maslakli

gazeta. Muxarriri endigi "Shark kurultoyi ” aʼzosi va

Turkistonning mashxur kuxna jamoatxodimi Munavvar-

kori Abdurashidxondir. Bu gazeta ikki oy kadar davom

etib, 15nchi nuperdan shu xukumat tarafindan bekitildi.

“Tarakkiy” - tarakkiyparvar bir gazeta bulib,

muxarriri ichki Rusiya totorlaridan Ismoil Obidiy

yuldosh edi. Uktyabr inkilobindan sungra bu kishi sul

susiyolist revolyusioner firkasi vakili. ularok doxiliya

kumisori mansabinda bulindi. Ikki oy kadar davom

etgandan sungra xukumat tarafindan bekitildi.“Osiyo” - tarakkiyparvar bir gazeta bulib, muxarriri

Axmadjon Bektemirov edi. Bir oy yarim kadar davom

eggandan sungra xukumat tarafindan bekitildi.

“Shuxrat” - tarakkiyparvar gazeta, muxarriri -

Abdulla Avloniy. Avloniy yuldosh Turkistonning mashxur

shoirlarindan bulib,

“Xijron” taxallus etar. Yakin zamonlarda Rusiya

ijtimoiy shurolar jumxuriyatining Afgonisyunda Xiro-

viloyati kun suli edi. Bu kunlarda kaytib keldi. Ikkioy

kadar davom etgandan sungra xukumat tarafindan beki-

tildi.

“Tujjor” - kora maslakli tijorat gazetasi. Noshiri

Saysdazimboyev edi. Uch-turt oy kadar davom etgandan sungra

moddiy jixatdan kisilarok yopildi.

Mazkur gazetalarning xammasi ulka markazi Toshkand-

da chikmishlardi. Siyosat ijboriʻ ila bir necha yil

Turkiston gazetasiz kolgandan sungra (xukumatning ras-

miy gazetasini gazeta urnida xisoblamaymanf Buxoroda

forscha “B uxoroi sharif” uzbekcha “T u r o n ” gazetalari

chikdi. Avvalgisining muxarriri kofkosiyali bir yozuvchi

№ (agar yanglishmasam, Jalol Yusufzoda edi). Bular xar

ʻ■x isi ikki-uch oy kadar davom etgandan sungra, Buxoro

Pj ~ ;iyosiy agentining xnyla va dasisalari3 ila Buxoro

xuku,/,ati tarafindan bekitildi.

Suttra Samrokandda “Samarkand” gazetasi va “Oyina”

jurnachi tkdiki, bularning muxarrir va noshiri utgan

yili Bo: ._ safarinda Buxoroning Kdrshi shaxrinda beklar

a mullolar tarafindan rafikdari ila barobar xoinona

suratda shaxi : etilgan Maxmudluja ustod Bexbudiy edi.

“Samarkand ” g. petasi bir-ikki oy davom etgandan sungra

moddiy jixatdan zaiflashib kolgani tu fayl i xaftalik

jurnalga aylantirshib “Oyina ”ismi berildi. Bularning

xar ikkisi turkcha edi. “ Oyina ” 2 yil kadar davom etib,

moddiy jixatdan siknlarok yopildi. “Oyina”ning

Turkistonga xizmati buyukdir.

2. 20-yillarning ikkinchi yarmi va 30- yillardagi xukm surgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat.

Matbuotning toʻla-toʻkis maʼmuriy–buyruqbozlik tizimi manfaatlariga xizmat

qiluvchi tuzilmaga aylantirilishi.

 1924-1925 yillarda Oʻzbekiston SSR tashkil boʻlgach respublika miqyosidagi yangi

gazetalarning vujudga kelishi.

 30-yillarning boshida Oʻzbekistonda hamma viloyat roʻznomalarining tugatilishi.

Tuman va koʻp nusxali gazetalar tarmogʻining vujudga kelishi. Oʻzbekistonda ishchi-

qishloq muxbirlari ommaviy harakatining yuzaga kelishi. 30-yillarning ikkinchirmida oʻzbek va rus tillarida viloyat gazetalarining tashkil qilinishi. Oʻzbekiston

Axborot agentligining tuzilishi. Mazkur davrda jurnallar faoliyati.

 30-yillarda avj olgan Stalin shaxsiga sigʻinishning matbuot faoliyati uchun salbiy

taʼsiri. Fitrat, H.H.Niyoziy, A. Qodiriy, Choʻlpon ijodi ijtimoiy – siyosiy va

mafkuraviy kurashlar doirasida.

 Fashistlar Germaniyasining 1941 yil yozida bosqinchilik urushining boshlanishi

munosabati bilan respublika matbuoti tarmogʻi va faoliyatini qayta qurish borasidagi

amalga oshirilgan chora-tadbirlar.

 Front orqasidagi davriy nashrlar tarmogʻining qisqarishi. Urush davrida

Oʻzbekistonda nashr etilgan almanaxlar va ularning matbuot tizimidagi oʻrni.

 Oʻzbek tilida front gazetalarining tashkil qilinishi. Urush davrida oʻzbek

publitsistikasi va publitsistlari. Mazkur davr oʻzbek matbuotining janr

xususiyatlari.

 Urushdan keyingi davrdagi ijtimoiy- siyosiy vaziyat. Mamlakat ijtimoiy hayotida

Stalin shaxsiga sigʻinishning qoralanishi tufayli yuz bergan oʻzgarishlarning vaqtincha

ekanligi.

 Oʻzbekistonda 50-60 yillrda barpo boʻlgan yangi respublika, viloyat, shahar gazetalari.

Rayon va koʻp nusxali gazetalar tarmogʻini kengayishi. Yoshlar, bolalar matbuoti

tarmogʻidagi oʻzgarishlar. 1946-1985 yillarda faoliyat koʻrsatgan asosiy ijtimiy-

siyosiy va adabiy jurnallar. Kitob nashriyotlari va ular faoliyatining asosiy

yunalishlari. Matbuot moddiy-texnika ahvolini yaxshilash borasidagi tadbirlar.

 80-yillarning ikkinchi yarmida ijtimoiy - siyesiy tizimni isloh qilishda matbuot

oldiga qoʻyilgan vazifalar. Jamiyatni demokratlashtirish va siyosiy tuzumni isloh

qilish jarayenida tahririyatlar faoliyatini qayta qurish. Jurnalistikada

oshkoralikni va turfa fikrlikni qaror toptirish muammolarini qoʻyilishi.

Respublika matbuotining demokratiya, soʻz va matbuot erkinligi muammolariga

eʼtiborini kuchayishi. “Ommaviy axborot vositalari toʻgrisida”gi qonun.

 Oshkoralik vaziyatida publitsistlar ijodida totalitarizm sharoitida kechgan

ijtimoiy hayot fojealarining roʻy-rost koʻrsatish, tarixiy oʻtmish tahlilidan

saboqlar chiqarish va milliy istiqlol gʻoyasini targʻib qilishning kuchayishi.

3.Oʻzbekistonning 1991 yil 31 avgustida Mustaqil Respublika deb eʼlon

qilinishi munosabati bilan mamlakat jurnalistikasining sifat jihatidan

butkul yangi demokratik rivojlanish bosqichiga qadam qoʻyilganligi. Respublika

ommaviy axborot vositalari faoliyatining huquqiy asosini yaratish va uning

milliy jurnalistika taraqqiyoti uchun ahamiyati. Matbuotning “toʻrtinchi

hokimiyat” darajasiga koʻtarilishi muammolari, matbuotda yangicha tafakkurga

yoʻl ochib berilishi.

 Tip jihatidan koʻp xilligi bilan farqlanadigan yangi matbuot tizimining

shakllanishi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov Oliy Majlis

qonun chiqaruvchi palatasi va Senatining 2005 yil 28 yanvaridagi qoʻshma

majlisida qilgan maʼruzasida belgilab berilgan OAV vazifalari.

 Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning “Tarixiy xotirasiz

kelajak yoʻq” asari mazmuni va asosiy gʻoyasi. Oʻzbekiston Respublikasi

Prezidenti I.A.Karimovning “Yuksak maʼnaviyat – yengilmas kuch” asari

mazmuni. I.A. Karimovning «Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish”

asari mazmuni.

Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, jamiyat hayotida katta oʻzgarishlar boʻlgani kabi OAV

tizimida ham tubdan oʻzgarishlar boʻldi. Mazmun va shakl jihatidan oʻzgarishlarga uchradi.

Matbuotda xususiy nashrlarning yuzaga kelishi, televideniye va radioda xususiy kanallarning

ochilishi va boshqa yangiliklar yuzaga keldi.

Oʻzbekistonda internet faoliyati 1997 yildan boshlandi. Oʻzbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasining “Internet”ning xalqaro axborot tizimlariga kiirib borishni

taʼminlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etishi chora-tadbilari toʻgʻrisida”gi qarori

Oʻzbekistonning bu borada xalqaro miqyosda oʻz mavqeiga ega boʻlishiga xizmat qildi.

Oʻzbekistonda maʼlumotlarni uzatish milliy tarmogʻi OʻzPAK Davlat kompaniyasi va

OʻzNET tarmogʻidan iborat.

4.Zamonaviy radioning afzalliklari uning gʻoyatda tezkor aloqa vositalaridan biri ekanligini,

balki uning OAV sifatida siyosiy, ijtimoiy, madaniy, maʼrifiy tarbiyaviy vosita ekanligida

hamdir.

Markaziy radioeshittirishlar turli kanallarga boʻlinadi. Birinchi dastur “Mashʼal”,

“Yoshlik” kanali va boshqalar.

Mustaqillik sharofati bilan davlat tasarrufida boʻlmagan radiostansiyalar- “Grand”, “

Sezam”, “Oʻzbegim taronasi”, “Hamroh”, “Oriyat”, Vodiy sadosi”, kabi radostnatsiyalar faoliyat

yuritmoqda.

Oliy majlistning qonunchilik falatasi axborot tarqatish imkoniyatlarini kengaytirish uchun

axborot agentlikalari faoliyatiga alohida eʼtibor qaratdi.

Oʻzbekiston televideniyesida ham turli oʻzgarishlar boʻldi. Davlat telekompaniyasi bilan

bir qatorda nodavlat televideniye studiyalari ham ish koʻrmoqda. Toshkent televildeniyesi toʻrt-

“Oʻzbekiston”, “TOshkent” kanali, “Yoshlar” kanali, Xalqaro kanallar boʻyicha kqrsatuvlar olib

boriladi. Toshkent telestudiyasida “Siyosat”, “Iqtisodiyot”, “Maʼrifat”, “Axborot” va boshqa

ichki studiyalar faoliyat koʻrsatmoqda.

Oʻzbekiston Milliy axborot agentligi, Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi ishlar

vazirligi tasarrufidagi “Jahon” axborot agenligi, nodavlat axbyuorot agentlik boʻlmish

“Turkiston press” axborot agentligi ommaviy axborot vositalarinig boqa turlariga axborot

yetkazish bilan shugʻullanadi.

Oʻzbekiston Milliy axborot agentligi Oʻzbeksiton Prezidentining 1992 yil, 5

fevraldagi Farmoniga muvofiq tashkil etilgan. Shu yillar orasida u tubdan oʻzgardi. Eng

muhim oʻzgarish OʻzA materilallarinig mazmungʻmohiyatidagi oʻzgarish boʻldi, ular ona tilimizda

tayyorlanadigan boʻldi.

“Jahon” axborot agentligi Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 1995 yili 8-

noyabrdagi qarori bilan Tashqi ishlar vazirligi huzurida tashkil etildi. Qarorda agentlik

zimmasiga xorijda keng hamkorlikka chorlovchi, respublikaning siyosatini ochib beruvchi

axborot byulletenlari, maʼlumotnomalarini tarqatish va boshqa koʻplab vazifalar yuklandi.

Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 1999 yil 19 martdagi Farmonida

Oʻzbeksitonning hukumatga qarashli boʻlmagan ommaviy axborot vositalari, davlat va davlat

tasarrufida boʻlmagan tashkilotlardan iborat tashabbus guruhining “Turkiston Press” davlat

tasarrufida boʻlmagan axborot agentlinii tashkil etganliklari maʼqullandi.

Oʻzbeksiton mustaqillika erishgach, matbuot yangicha, umuminsoniy qarashlar asosida oʻrganila

boshladi.

Qonun ommaviy axborot vositalarini erkin faoliyat yuritishlarini, axborotni

izlash, olish va tarqatish huquqidan foydalanishlarni kafolatlaydi. “Axborot erkinligi

prinsiplari va kafolatlari toʻgʻrisida”, “Jurnalistlik faoliyatni himoya qilish toʻgʻrisida”,

“Reklama toʻgʻrisida” “”Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar toʻgʻrisida”gi kabi qator

qonunlar qabul qilindi.

1. Mustaqillik davridagi OAV turlari:

1. Matbuot

2. Televideniya

3. Radio

4. Internet

5. Axborot agentliklari