Singarmonizmning bu turi o‘g‘uz va qipchoq guruhiga mansub tillarda keng tarqalgan bo'lib, o'zbek va xakas tillarida kam kuzatiladi. - Singarmonizmning bu turi o‘g‘uz va qipchoq guruhiga mansub tillarda keng tarqalgan bo'lib, o'zbek va xakas tillarida kam kuzatiladi.
- Hozirgi o'zbek adabiy tilida singarmonizm sezilmas darajaga kelib qolgan. Bu hodisa ayrim so'zlar tarkibidagina saqlangan. O 'zbek adabiy tilida singarmonizmning buzilishi, birinchi navbatda, o'zbek tilining ichki taraqqivoti asosida yuz berdi. Buni boshqa turkiy tillardagi singarmonizm qonuniyatiga bo'ysunmaydigan affikslar, singarmonistik variantlaming mavjudligi ham tasdiqlaydi. O 'zbek adabiy tilidagi singarmonizmning kuchsizlanishida sug'd, xorazmiy, saq va fors-tojik kabi sharqiy eroniy tillar hamda arab tilining ta ’siri katta bo'ldi. Bu tillar ta’siri natijasida turkiy til (eski o'zbek tili) fonetikasi, leksikasi. grammatikasida ayrim o'zgarishlar yuzaga keldi.
- Turkiy tillarga oid fonetik xususiyatlar bobo til davridagi unlilar uyg'unligi misolida yaqqol namoyon bo'ladi. Keyingi bo'g'inlar sifati birinchi bo'g'inlar sifatiga moslashgan. So'zlarda, asos ( boginlarda) va qo'shim chalarda faqat orqa qator (tog'larda) yoki faqat old qator unlilari ishtirok etgan ( kollerde).
Turkiy tillarning unlilar tizimi. - Hozirgi turkiy tillarda unli va undosh tovushlar miqdori bir xil emas.
- Tuva, gagauz, chulim, tatar tillarida unlilar miqdori variantlari bilan hisoblaganda yigirmatadan ortadi. Masalan, gagauz tili fonetikasida 18ta unli fonema beriladi:
- a, i, o, u, e, i, о:, и:, a:, aa, и, oo, uu, ее, ii, 0:0:,
- u:u:, a:a:. V.V.Radlov fikricha, umumturkiy bobo til davrida sakkizta unli
- mavjud bo‘lgan. Turkiy tillarning aksariyatida unli fonemalar 8ta:
- Qisqa unlilar a 0 e 11 ii 1 i
- Cho‘ziq unlilar a: э: о: e: u: ii: r. i:
- Hozirgi o'zbek adabiy tilida 6 ta unli fonema mavjud.
- Qadimgi turkiy til davriga xos til oldi a ning lablangan orqa qator a unlisiga o'tishi tatar, boshqird tillari uchun xarakterlidir: бащр “mis".
- 0 ‘zbek tiliga lablanmagan о xosdir: бош, mong.
- Turkiy tillarga xos cho'ziq a unlisi turkman va yoqut tillarida ko'proq saqlangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
