1. Typroq eritmasining tarkibi konsentratsiyasi Tuproq kislotaligining hosil bo ‘lishi va uni boshqarish

REJA:

1. Typroq eritmasining tarkibi konsentratsiyasi

2. Tuproq kislotaligining hosil bo ‘lishi va uni boshqarish.

3. Tuproqning ishqoriyligi va uni boshqarish.

4. Tuproqning buferlikxususiyati hamda uni boshqarish.

Typroq eritmasining tarkibi konsentratsiyasi juda murakkab bo‘lib, uning yuzaga kelishida ko‘plab jarayonlar ishtirok etadi. Tuproq eritmasining tarkibi atmosfera yog‘inlaring miqdori va tarkibiga , tuproq qattiq va gazsimon fazalariga, o‘simliklar qoldiqlarining tarkibi va miqdoriga , mezofauna hamda mikroorganizmlarning faoliyati singari omillarga bog‘liq. Yuqorida ko‘rsatilgan jarayonlarning borish sur'ati va yo‘nalishi mavsumiy o‘zgarish xarakteriga ega bo‘lganligidan tuproq eritmasining tarkibi ham juda o‘zgaruvchandir.
Tuproq eritmasining konsentratsiyasi uncha yuqori bo‘lmasdan, odatda, 1 l eritmada eriganmoddalar miqdori bir necha grammdan oshmaydi. Ammo sho‘rlangan tuproqlardagi suvda eriydigan moddalar miqdori bir litrda o‘nlab va hatto yuzlab grammni tashkil etadi.Tuproq eritmasi tarkibidagi mineral va organik -mineral moddalar odatda, ionlar, molekulalar va kolloidlar shaklida saqlangan bo‘ladi. Bundan tashqari, tuproq eritmasi tarkibida SO2, O2 singari erigan gazlar ishtirok etadi.
Tuproq eritmasi tarkibida mineral birikmalarning anionlaridan: NSO'3, SO32', NO3',NO'2,SO42, CI-, H2PO 4, HPO24- va kationlaridan: Sa+, Mg2+, Na+, NH+4, K+, H+ singarilar bo‘ladi. Shuningdek , kuchli nordon tuproqlarda AI3+, Fe3+, botqoqlangan tuproqlarda esa G‘ye2+ bo‘lishi mumkin. Tuproq eritmasidagi temir va alyuminiy asosan organik moddalar bilan mustahkam kompleks birikmalar holidadir.
Tuproq eritmasi tarkibida organik birikmalardan organik qoldiqlarning suvda oson eriydigan moddalari va ularning parchalanish mahsulotlari, o‘simlik va mikroorganizmlarning hayot-faoliyati mahsulotlari (organik kislotalar, qand moddalari, aminokislotalar spirtlar, fermentlar, oshlovchi moddalar singarilar), shuningdek gumus moddalar bo‘lishi mumkin.
Organik-mineral birikmalar asosan kislota tabiatli ( gumus kislotalar, polifenollar, past molekulyar organik kislotalar kabi) turli organik birikmalarning ko‘p valentli kationlar bilan birgalikdagi kompleksidan iboratdir. Turli tuproqlarning eritmasi tarkibidagi mineral va organik moddalar nisbati har xil. Jumladan, botqoq, podzol-botqoq va qo‘riq chimli podzol tuproqlar eritmasida mineral moddalarga nisbatan organik moddalar ko‘proq, qora tuproqlarda bu birikmalar deyarli teng miqdorda, sho‘rlangan tuproqlar eritmasida esa mineral birikmalar ko‘p bo‘ladi. Sho‘rtob tuproqlar eritmasi ham organik moddalar ko‘proq, chunki, ishqoriy sharoitda va singdirilgan Na+,ning peptizatsiyalovchi ta'siri natijasida organik moddalarning eruvchanligi oshadi. Tuproq eritmasidagi kolloidli - eruvchi moddalar kremniy kislota va temir, alyuminiy oksidlari hamda organik va organik-mineral birikmalarning zollaridan tashkil topgan K.K. Gedroyts ma'lumoticha, kolloidlar eritmasidagi moddalar umumiy miqdorining 1/10 dan 1/11 qismigacha bo‘lishi mumkin. Sho‘rtoblarning eritmasida kolloidli -eruvchi moddalar mikdori juda kup. Tuprok eritmasidagi moddalar tarkibi muayyan tuproklarning genetik katlamlari buyicha xam keskin uzgaradi. Tuproklarning organogen va gumusli gorizontlari eritmasidagi organik moddar miklori eng kup bulib, pastki katlamlarida bu moddalar kamayadi. Kopra tuproklar, kashtan tuproklar, buz tuproklar va shurtoblarning pastki gorizontlaring tkprok eritmasida mineral birikmalardan korbanatlar, gips va suvda oson eruvchi tuzlar kup buladi.
Tuprok eritmasida mavjud bulgan anionlardan NO2-,SO24- fosfor anionlari (H2HO4- , HPO24-)o‘simliklarm xayotfaoliyatida muxim ahamiyatga ega. Eritmadagi nitratlar mikdori tuprokda
kechadigan nitrifakatsiya jarayonlarining sharoitlari (organik moddalar bilan boyiganligiga, tuprokning gidrotermik rejimiga va aerotsiyasi) ga boglik. Shurlanmagan tuproklarda SO2-4 ning mikdori uncha kup emas (bir litr eritmada bir necha mg.). Fosfat - ionlar yanada kamrok bulib uning asosiy sababi, fosforning mineral birikmalar xolida usimliklar tomonidan tez o‘zlashtirilishi va tuprok fosfatlarining suvdagi kam eruvchanligidir.
Sho‘rlangan tuproklarning eritmasida CI-,SO24-,Ca2+,Mg2+,Na+ ko‘p saqlanadi.
Tuprok eritmasining reaksiyasi aktual yoki aktiv ishkoriy xarakterga ega bulib,
tuprokda kechadigan kimyoviy fizik-kimyoviy va biologik jarayonlarning borishiga shunigdek, o‘simliklaring o‘sib, rivojlanishga katta ta'sir etadi.
Tuprok eritmasining osmotik bositmi o‘simliklar xayotida muhim ahamiyatga ega. Osmotik bosim tuprok eritmasining konsentratsiyasiga va unga erigan moddalarning dissotsilanish darajasiga boglik. Tuprok eritmasidagi eng yukori osmotik bosim sho‘rhoklarda buladi.
Har kanday tuprok eritmasing osmotik bosimi undagi namlikni va biologik jarayonlarning intensivligiga boglikyu Shuning uchun uning kursatgichi juda uzgaruvchandir. Osmotik bosim atmosfera yoki Paskal (Pa) mbilan ifodalanadi. (bir atmosfera 1, 01 * 105 paga teng). S.S. Kolotovaning Fargona vodiysida utgazgan tadkikotlari asosida, ekin ekiladigan yerlar tuprok eritmasining osmotik bosimi 1,37, shurxoklarda esa 24.39 atm. atrofida ekanligi aniklangan. Eritmaning bosimi mavsumlarga kura xam uzgaradi. Shurlanmagan buz tuproklar eritmasining bosimi baxor faslida 2.27 atm. bulsa, iyulda va avgustda esa 3.29 atm.ga boradi. Ekini sugorilganda eritma bosimi ancha pasayadi: Shurxoklarda osmotik bosim baxorda 8.54 atm, yozda 12.7-15.4 atm atrofida bulib, ba'zan 24.4 atmga kutariladi. Eritmaning bosimi 2-3 atm
bulganda madaniy ekinlarning oziklanishi uchun mu'tadil sharoit yaratiladi. Kupchilik tuproklar eritmasining osmotik bosim 1-3 atm atrofida buladi. Tuproq eritmasining o‘simliklar oziqlanishidagi ahamiyati Tuproq eritmasi ilgari aytilganidek, o‘simliklarning oziqlanishida va umuman hayot- faoliyatida juda katta rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham akademik G. N. Visotskiy tuproq eritmasini organizmdagi qon bilan tenglashtirgan edi. Tuproq eritmasi sohasida katta tadqiqotlar olib borgan mashhur olim akademik K. K. Gedroyts esa, 1906 yildayoq tuproq eritmasining tuproq paydo bo‘lishidagi va o‘simliklar hayotidagi roliga alohida e'tibor berib, “ agronomiyaning keyingi yutug‘iga bog‘liq” deb ko‘rsatgan edi.
Tuproq eritmasi tarkibi va konsentratsiyasining keskin o‘zgarishi o‘simliklar suv va oziqlanish rejimlarining buzilishiga olib keladi. Bu o‘z navbatida o‘simliklarning o‘sib rivojlanishiga va hosildorligiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham insonlar o‘zining qishloq hujalik ishlab chiqarishdagi faoliyatida yerga turli vositalar bilan ta'sir etib, tuproq eritmasi tarkibini mo‘tadil holda saqlashga harakat etishadi.
Tuproqni sug‘orish va zaxini qochirish usullari, unda maqbul suv va havo rejimlarini yaratish bilan birga, tuproq eritmasining juda yuqori bo‘lgan konsentrasiyasini kamaytirish va shuningdek o‘simliklar uchun zararli hisoblangan temir 2 oksidi birikmalarining miqdorini pasaytirish imkonini beradi.T urli o‘g‘itlarni qo‘llanish tuproq eritmasidagi biofil elementlarining ma'lum miqdorda bo‘lishini ta'minlaydi. Bu tadbirlar samaradorligi ko‘pincha agronomik, injenerlik tadbirlarini to‘g‘ri va tuproq sharoitlariga ko‘ra aniq qo‘llanishiga bog‘liq. Ilgari aytilgandek, o‘simliklarning oziqlanishida tuproq eritmasining osmotik bosimi katta rol o‘ynaydi. Agar tuproq eritmasining osmotik bosimi o‘simliklar hujayrasi sharbati osmotik bosimiga teng yoki undan yuqori bo‘lsa, o‘simliklarga suvining o‘tishi
to‘xtaydi. Ko‘pchilik qishloq xo‘jalikekinlari ildizlarining surish kuchi 100-120 MPa dan oshmaydi. Tuproq eritmasidagi osmotik bosimning ko‘payishi natijasida qishloq ho‘jalik
ekinlarining normal rivojlanishi buziladi. Masalan, bug‘doyning gullashi, boshoqlanishi va pishib yetilishi tezlashib, hosil kamayadi, ammo donida oqsil ko‘payadi.
Sho‘rlangan tuproqlarda osmotik bosim yuqori bo‘ladi. O‘rtacha sho‘rlangan tuproqlarda 30-40 MPa , kuchli sho‘rlangan tuproqlarda 50-60 MPa. Tuproq eritmasining konsentratsiyasi 20-50 g-l bo‘lganda osmotik bosim 150-260 MPA gacha oshadi va namning o‘simlikka o‘tishi to‘xtaydi. Bunda eritmaning tarkibi muhim rol o‘ynaydi. Jumladan, sulfatli sho‘rlangan qum tuproqlarda o‘simliklarga nam o‘tishi qiyin bo‘lgan osmotik bosim 150 MPa, xloridli sho‘rlanishda esa 260 MPa bo‘ladi. Madaniy o‘simliklarga tuproq sho‘rlanishining ta'siri ayniqsa g‘o‘za misolida yaqqol ko‘rinadi. Tuproq eritmasining konsentratsiyasi g‘o‘zaning unib chiqishi uchun 5-8 g-l, normal rivojlanishi va o‘sish davrlarning normal o‘tishi uchun tuproq eritmasining umumiy konsentratsiyasi haydalma qatlamida 10-12 g/l dan oshmasligi zarur. V. A. Kovda ma'lumoticha, xloridli –sulfatli sho‘rlanishda tuproq eritmasining konsentratsiyasi 12 g/l bo‘lganda, g‘o‘za zararlana boshlaydi, konsentratsiyasi 12 dan 25 g/l da o‘simlik ancha qiynalib o‘sadi, 25 g/l dan oshganda g‘o‘za nobud bo‘ladi. I.Jiemuratov (1968) ning ma'lumotiga ko‘ra Buxoro viloyati sharoitida tuproq eritmasining bosimi 1 atm. atrofida bo‘lganda chigit yaxshi unib chiqishi pasayib, 10-15 atmosferada (eritmadagi tuzlar konsentratsiyasi 31-39 g/l) qurib qolgan.
Quyidagi jadvalda S. N. Rijovning tuproq eritmasining konsentratsiyasi va osmotik bosimning g‘o‘za hosildorligiga ta'siriga doir keltirilgan materiallari ham bu ma'lumotlarni tasdiqlaydi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, tuproq eritmasining konsentrasiyasi 30 g/l dan oshganda g‘o‘za nihollari nobud bo‘ladi.
Qishloq ho‘jalik ekinlarining o‘sib rivojlanishida tuproq eritmasining reaksiyasi ham katta ahamiyatga ega. Jumladan, eritmaning yuqori darajadagi ishqoriyligi va tuproqda soda (NA2CO3) ning ko‘p to‘planishi o‘simliklarga nihoyatda zararli ta'sir etadi. Masalan, sho‘rtob tuproqlarning sho‘rtoblangan ustunsimon gotizontida soda 2 g/l (rN— 8,6), sho‘rtob qatlam ostida esa 4 g/l bo‘lib, rN 9,1 - 10 ga yetadi. Bu ko‘rsatkichlar ekinlar uchun zararlidir hamda tuproqlarni kimyoviy melioratsiyalashni talab etadi. Madaniy o‘simliklarning tuproq eritmasi kislotali reaksiyasiga chidamliligi va talabchanligi ham bir xil emas Tuproqdagi oksidlanish – qaytarilish jarayonlari Tuproq tarkibidagi turli mineral va organik tabiatli moddalarning oksidlanish va qaytarilish jarayonlari keng rivojlangan bo‘lib. Shu nuqtai nazardan tuproqni juda
murakkab oksidlanish - qaytarilish sistemasi deyish mumkin.
Oksidlanish - qaytarilish jarayonida bir moddalar atomlari elektronlarining boshqa atomlar tarkibiga o‘tishi ro‘y beradi. Shunga ko‘ra, oksidlanish jarayonida ishtirok etuvchi oksidlovchi modda (atom, ion) bir yoki bir necha elektronlarini yo‘qotadi va shu elementning musbat valentligi oshadi. Qaytarilish esa oksidlanishga qarama-qarshi kimyoviy reaksiya bo‘lib, unda qaytariluvchi moddalarning elektronlarni o‘ziga qabul qilib olishi tushuniladi. Bu jarayonda elementlarning valentligi pasayadi.
Oksidlanish - qaytarilish reaksiyasi umumiy tarzda quyidagicha ifodalanishi mumkin:
Ox + ne Red
Bundagi Ox -oksidlovchi, Red -
qaytariluvchi; ye -elektronlar, p -reaksiyada ishtiroketuvchi elektronlar soni.
Oksidlanish jarayoni elektrokimyoning ana shu tushunchasidan tashqarida ham ro‘y berishi mumkin. Jumladan: oksidlanish jarayoni
kislorodni biriktirish (2KNO2+ 2KNO3) yoki vodorodni o‘zidan berish (2CH2COOH- 2 CHCOOH) orqali yuzaga keladi.
Oksidlanish jarayonlari a ayniqsa tuproqdagi o‘zgarish va parchalanishi natijasida kechadi. Jumladan, tuproqda to‘planadigan o‘simlik qoldiqlari tarkibidagi tirozin va boshqa aramatik amin- kislotalarning meloninlarga qadar oksidlanishi, shuningdek smolalar, oshlovchi moddalari, qand, aminokislotalar, oqsillar singari birikmalarning oksidlanishi ko‘rsatish mumkin. Umuman olganda, gumus hosil bo‘lishi ham oksidlanish jarayoni hisoblanadi.
Organik moddalardagi oksidlanish reaksiyalaring ko‘pchiligi qaytmas reaksiyalari jumlasiga kiradi. Tuproqda keng tarqalgan qaytar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga temirning marganetsning... va azotning ... oksidlanish oksidlanish qaytarilish jarayonlarini ko‘rsatish mumkin. Tuproqda kislorod va vodorodning ... hamda oltingugurtning ... oksidlanish - kaytarilish reaksiyalari xam keng tarkalgan. Bu reaksiyalarning ko‘pchiligi biokimyoviy tabiatga ega bo‘lib, mikrobiologik jarayonlar intesivligiga ko‘ra tuproqdagi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari ham turlicha kechadi. Tuproq havosi va eritmasidagi molekulyar kislorod asosiy oksidlovchi manbaa hisoblanadi. Shuning uchun oksidlanish qaytarilish jarayonlari tuproqning aerotsiyasiga bog‘liq. Demak, tuproqda kechadigan gaz almashinuvi tuproqning qator xossalari (strukturasi, zichligi, mexanik tarkibi va boshqalar) bilan belgilanadi. Shuningdek, tuprokning namligi, aerotsiyasi undagi organikmoddalar mikdoriga va kechadigan biokimyoviyreaksiyalar xamda xaroratning uzgarishi singari omillar ta'sirida oksidlanish kaytarilish jarayonlaring intensivligi va yunalishi uzgaradi. Tuprokda namlikning kupayishi tuprokning zichlanishi , katkaloklanishi natijasida aerotsiyaning yomonlashuvi oksidlanish kaytarilish potensialining pasayishiga olib keladi.
Tuprok namligi uning tulik nam sigimiga yakin bulganda tuprokxavosi bilan atmosfera xavosi orasidagi gaz almashinuvi ayniksayomonlashadi. Mu'tadil xarorat va namlikda kupchiliktuproklarning xaydalmakatlamidagi xavoning tarkibidagi kislorod 2.5-5 foiz bulganda anaerob sharoit yuzagakeladi. Oksidlanish-kaytarilish jarayonlaring borishida tuprokdagi organikmoddlarning mikdori va uning formasi muxim rol uynaydi.
Nam sharoitda tuprokning gumosli gorizontida oksidlanish-kaytarilishpotensiali tez pasayadi. Tuprokda tuplanadigan oksillar va eruvchi uglevodlarga boy usimlik koldiklari
mikroorganizmlar uchun judayaxshi ozuqa bo‘lganligi sababli, o‘ta nam tuproqlar sharoitida qaytarilish jarayoni tezlashadi. Tuproqning oksidlanish-qaytarilish holatini miqdor jihatdan ifodalashdaoksidlanish-qaytarilish potensialidan foydalaniladi. Eritmaga yuzaga keladigan oksidlovchi va qaytariluvchilarning o‘zaro nisbati oksidlanish qaytarilish potensiali (OQP)ni xarakterlaydi. Oksidlanish qaytarilish reaksiyalari elektronlarni o‘zidan berish yoki uni qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli rNni aniqlashdagi singari uni potensiametriya usulidan foydalanib hisobga olish mumkin. Oksidlanish qaytarilish sistemasi mavduj bo‘lgan eritmaga tushirilgan platinali elektrodlarda potensiallar yuzaga kelib, uning ko‘rstagichi (eh) sistemaning qanchalikdarajadaelektronlarni o‘zidan tez berishini ko‘rsatadi. Oksidlanish qaytarilish potensiali ko‘rsatgichi milli volt (mv) bilan ifodalanadi. Okisdlanish-qaytarilish potensialini (eh) potensiametrik usulda aniqlayotganda taqqoslovchi elektrod sifatida kalomel elektrodidan foydalaniladi.
Ko‘pgina oksidlanish qaytarilish reaksiyalari vodorod ishtirokida bo‘lganligi sababli, (eh) ko‘rsatgichi rNga bog‘liq. rN ko‘rsatgichining bir ulushiga o‘zgarishi eh
ning 57-59 mvga o‘zgarishigaolib keladi. Tuproq yoki tuproqgorizontlaridagi oksidlanish qaytarilish potensialinign rN ko‘rsatgichiga ko‘ra o‘zgarishini taqqoslash uchun Klark tavsiya etan rH2 ning shartli ko‘rsatgichi (molekulyar vodorod bosimining manfiy logarifmasi) dan foydalaniladi va quyidagi formula bilan aniqlanadi: eh 30 + 2 pH
Demak, tuproqning oksidlanish-qaytarilish holatini miqdor jihatdan xarakterlash uchun sh (mv hisobida) va rH2 ning shartli ko‘rsatgichidan foydalanish mumkin. Agar tuproqning oksidlanish-
qaytarilish potensiali (eh) 200mvdan past yoki rH2 ko‘rstagichi 27 dan kam bo‘lsa, qaytarilish jarayonlarini rivojlanganligini, agar undan ko‘p bo‘lsa, oksidlanish jarayonlari yuqori ekanligini ko‘rsatadi. Yaxshi aeratsiyalanadigan tuproqlarda rH2 28 dan 39 gacha, qaytarilish jarayonlari bo‘lganda, bu ko‘rstagich 22-25 gacha kamayishi, Gley (berch) tuproqlarda 20 dan past.
eh ko‘rsatgichi podzol tuproqlarda 600-750mv , qora tuproqlarda 450-600, bo‘z tuproqlarda 350-400 mvoralig‘ida bo‘ladi. Tuproqlardanam ko‘payib, o‘tloqlanish jarayoni kuchayib boryotganda 100-200mv, botqoq tuproqlarda 100 mvdan ham past bo‘lib, hatto manfiy ko‘rsatgichga ega bo‘ladi.
O‘simliklarning normal rivojlanishi sh 200 dan 700 mv bo‘lgan sharoitda kechadi. 200mv dan kam sh sharoitida qaytarilish jarayonlari kuchayib, o‘simliklarga salbiyta'sir etuvchi (hatto uning nobud bo‘lishiga olib keluvchi) zaharli moddalar to‘planadi.
Tuproq tiplariga vaayniqsa rN ko‘rstagichiga qarab sh yo‘l qo‘yish bo‘lgan ko‘rsatgich ham biroz o‘zgaradi. I.P.Serdobolskiy ma'lumoticha kislotali tuproqlarda (rN =5) oksidlanish jarayoni kuchayib sh=680 mvni; neytral tuproqlarda sh 550ni tashkil etadi hamda temir va marganets singari elementlarning oksidlanib, 3 valentli shaklga o‘tishi va tuproqeritmasidan cho‘kmaga tushishi sabali, o‘simliklarning buelementlar bilan oziqlanishi buziladi.
Qaytarilish jarayonlarining rivojlanib, kislotali tuproqlarda eh ning 450mvgacha, neytral tuproqlarda esa 250mvga qadar pasayishi tuproqda o‘simliklar uchun zararli marganetsning 2 valentli birikmalarining ko‘payishiga olib keladi. eh 550mv bo‘lganda temir to‘liqravishda oksidlanib, gidratli oksid shaklida eritmadan cho‘kmagatushadi va o‘simliklarga o‘tmaydigan holdabo‘ladi. Natijada o‘simliklarning buelement bilan oziqlanish buziladi. sh mikroorganizmlaring faoliyatiga ham ta'sir etadi. Jumladan, tuganakbakteriyalarining rivojlanishi sh 500 mv dan oshagnda to‘xtaydi. Nitrifikatsiya jarayonlari tuproq aerotsiyasi qulay (shning optimal ko‘rsatgichi 550-600 mv) bo‘lganda yaxshi boradi. I.P.Serdobolskiy (1949) azotli birikmalarning o‘zgarishi jarayonlarida oksidlanish-qaytarilish sharoitlarining quyidagi chegarasini ko‘rstadi (mv hisobida) :
480 dan yuqori bo‘lganda nitratlar
480-340 - nitrat, nitritlar
340-220 - nitritlar
220dan past - azot oksidi, molekular azot yuzaga keladi.
Tuproqqa ishlov berish, namligi va haroratining o‘zgarish va mikroorganizmlar faoliyati kabi omillar natijasida vegetatsiyadavrida oksidlanish qaytarilish sharoitlari ham o‘zgaradi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, tuproqtarkibidagi namlikka ko‘ra sh keskin o‘zgaradi. Ayniqsa sug‘orilgandan keyin uning miqdori judapast bo‘ladi.
Oksidlanish - qaytarilish sharoitlarining keskin o‘zgarishi va umuman olganda shning 250 mvdan pasayishi tuproq unumdorligigasalbiyta'sir etadi. Shuning
uchun tuproqdagi oksidlanish qaytarilish sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan turli agrotexnika tadbirlaridan foydalaniladi. Jumladan. Sug‘orish yoki yemi quritish, unga ishlov berish yo‘li bilan tuproq namligini tartibga solish, tuproq strukturasini yaxshilash orqali aeratsiya, jumladan kislorod rejimini maqbullashtirish singari tadbirlar natijasida tuproqning oksidlanish-qaytarilish jarayonlari uchun qulay sharoit yaratiladi.
Tuproq eritmasining reaksiyasi
Tuproq eritmasining reaksiyasi asosan shu eritmadagi vodorod va gidroksil ionining konsentratsiyasiga bog‘liq.
Vodorod ioni tuproq eritmasida ikki xil jarayon natijasida paydo bo‘ladi. Kuchli va kuchsiz mineral kislotalarning dissotsiatsiya qonuniga muvofiq ionlarga ajralishi yoki singdirilgan ionlarning ajralib chiqishi tufayli tuproq eritmasida vodorod ioni ko‘payadi va neytrallik holati buziladi.
Vodorod (N) ioni konsentratsiyasi gidroksil (ON) ioni konsentratsiyasi bilan baravar bo‘lganda neytral, undan oshiq bo‘lganda kislotali, kam bo‘lganda ishqoriy reaksiya bo‘ladi, ya'ni reaksiya xarakterini ifodalovchi rN-7 ga teng bo‘lganda reaksiya neytral, 7 dan kichik bo‘lganda kislotali va 7 dan katta bo‘lganda ishqoriy hisoblanadi.
Tuproq reaksiyasi o‘simliklar hayotida katta rol o‘ynaydi. Ba'zi bir o‘simlik reaksiyaning o‘zgarishiga ancha chidamli bo‘lsa, ba'zilari aksincha, chidamsiz bo‘ladi. Ko‘pchilik o‘simliklar rN 3,5 dan kichik va 9 dan katta bo‘lganda o‘sa olmaydi. Suli, javdar, kartoshka kislotali tuproqda o‘sa oladi. Lavlagi, bug‘doy, beda va g‘o‘zaning Kislotalilik aktual (faol) va potensial (yashirin) bo‘ladi. Erkin holdagi vodorod ionlarining tuproq suyuq fazasida ko‘p miqdorda to‘planishi tufayli vujudga kelgan reaksiya aktual (faol) kislotalilik deyiladi. Singdiruvchi kompleksda to‘plangan vodorod ionlari hisobiga bo‘lgan reaksiya potensial (yashirin) kislotalilik deyiladi. Tuproq eritmasining aktual kislotalilik holati gumifikatsiya vaqtida paydo bo‘lgan suvda eriydigan organik kislotalar va karbonat kislota ta'sirida vujudga keladi. Bundan tashqari, alyuminiy va temir singari elemenlarning ba'zi tuzlari (AICI3, FeSI3 ) ta'sirida ham aktual (faol) kislotalilik hosil bo‘lishi mumkin. Tuproqdagi karbonat angidridning suv bilan qo‘shilishi natijasida karbonat kislota (N2 SO3) hosil bo‘ladi. U osonlik bilan N va NSO3 ga ajralishi
sababli eritma kislotali holatga o‘tadi:
SO2 + N2O =N2SO3 : N2SO3/
Alyuminiy xlorid (AICI3) birikmasining gidrolizlanishida ham aktiv kislotalilik paydo bo‘ladi.
Tuproq eritmasining bu xildagi kislotali holati singdiruvchi kompleksi asoslar bilan to‘yingan tuproqlarda vujudga kelgan kislotalar singdiruvchi kompleksdagi kationlarning reaksiyaga kirishi sababli neytrallanadi.
Potensial kislotalilikning aktual (faol) kislotalilikdan farqi shundaki, u tuproq eritmasi va almashinish reaksiyasi natijasida hosil bo‘ladi. Potensial kislotalilik
almashinuvchi va gidrolitik bo‘ladi. Singdiruvchi kompleksdan NaCI, KCI kabi neytral tuzlar ta'sirida vodorod (N) ionining siqib chiqarilishi almashinuvchi kislotalilik deyiladi.
ionining siqib chiqarilishi almashinuvchi kislotalilik deyiladi. ionining siqib chiqarilishi almashinuvchi kislotalilik deyiladi. Natriy xlorid, kalsiyxlorid singari tuzlar singdiruvchi kompleksida vodorod bo‘lgan tuproq (masalan, podzol tuproq) bilan o‘zaro ta'sir etishidagi almashish reaksiyasi tufayli tuzlar kationi singdiruvchi kompleksdagi vodorod ionini siqib chiqarib (https://fayllar.org/i--maruza.html), uning o‘rnini oladi: siqib
chiqarilgan erkin vodorod esa eritmaga o‘tib, kislota hosil qiladi:
Tuproq ] * H + NaCI = tuproq ] * Na +HCI
Kuchsiz kislota va kuchli asos tuzlarining singdiruvchi kompleksdan vodorod ionlarini siqib chiqarishi
gidrolitik kislotalilik deyiladi. Masalan, kuchsiz ishqoriy reaksiyali (rN = 8,6-8,4) natriy atsetat (SN3 SOONa), kalsiy atsetat [(CH3COO)2Ca] va boshqalar suvda quyidagicha kuchsiz kislota va kuchli ishqor hosil qiladi:
CHsCOONa +H2O CH3COOH + NaOH
(natriy atsetat) (suv) (kislota) (ishqor)
Bunda hosil bo‘lgan sirka kislota (SN3SOON ) suvda deyarli parchalanmaydi, ammo o‘yuvchi natriy (NaOH)Na va ON ga ajraladi. Shu sababli eritma ishqoriy xarakterda bo‘ladi, biroq tuproq
singdiruvchi kompleksi bilan reaksiyaga kirishi tufayli ishqoriy holat yuzaga chiqmaydi:
Singdiruvchi :Sa
:M +NaOH
kompleks
.K
.N
Bu sohada o‘tkazilgan tajribalar gidrolitik ishqorli tuzlar neytral tuzlarga
qaraganda singdiruvchi kompleksdan vodorod ionlarini ko‘proq siqib chiqarishini ko‘rsatdi.
Tuproq eritmasining ishqoriy rkaksiyasiga singdiruvchi kompleksda natriy (Na) kationining borligi sabab bo‘ladi.
Singdiruvchi kompleksi natriy bilan to‘yingan tuproq va tarkibida karbonat
kislota bo‘lgan eritma orasidagi o‘zaro ta'sir natijasida soda hosil bo‘lishi tufayli
ishqoriylik vujudga keladi:
Bundan tashqari, tarkibida kalsiy karbonat (SaSOs) bor tuproqda ham ishqoriy reaksiya bo‘lishi mumkin. Ohak (SaSO3) suvda erib kalsiy biokarbonat [Ca(HCO3)2] ga aylanadi va utuprqdagi natriy tuzlari yoki o‘g‘it sifatida solingan natriy (NaNO3) bilan reaksiyaga kirishib, soda hosil qiladi:
1. Sa(NSO3)2 +N2SO4 =CaSO4 +2NaHCO3 (soda)
2.Ca(HCO3)2 + 2NaNO3 = Ca(NO3)2 + 2NaHCO3 (soda)
Faqat neytral va unga yaqin reaksiyali tuproqlarning fizik, biokimyoviy va biologik xossalari yaxshi bo‘ladi: ularda o‘simliklar hayoti uchun qulay sharoit
bo‘ladi. Shuning uchun kislotali reaksiyali tuproqlarga (masalan, podzol tuproqqa) ohak (SaSOs), ishqoriy reaksiyali tuproqlarga (sho‘rtoblarga) esa gips (SaSO4) solish yo‘li bilan ularning reaksiyasi neytral holga keltiriladi va fizik xossalari
yaxshilanadi. Kislotali tuproqlarga ohak solinganda, singdiruvchi kompleks bilan eritma orasidagi almashish reaksiyasi natijasida tuproq neytrallanadi.
Ishqorli tuproqlarda gips solinganda esa quyidagicha reaksiya bo‘ladi: Demak, singdiruvchi kompleks bilan tuproq eritmasining o‘zaro ta'siriga asoslangan kimyoviy melioratsiya dehqonchilikda o‘ziga xos ahamiyatga egadir.
Tuproqning buferligi Tuproq reaksiyasi ancha chidamli bo‘lib, o‘z holatini saqlash va tashqi muhitdan kelgan aktual reaksiyalarga qarshi turish qobiliyatiga egadir. Tuproqning kislotali yoki ishqoriy xarakterdagi aktual reaksiya ta'sirlariga qarshi tura olish xususiyati tuproqning buferligi deyiladi.
Buferlik juda murakkab hodisa bo‘lib, tuproq eritmasining va singdiruvchi kompleksining xarakteriga bog‘liq. U bir necha jarayonlar ta'sirida vujudga keladi. Tuproqning kislotali reaksiyaga nisbatan buferligi tuproqning tarkibidagi karbonatlarga, ayniqsa kalsiy karbonat birikmasiga bog‘liq. Karbonatli tuproqlarga
(masalan, bo‘z tuproqqa) solingan ammoniy sulfat singari fiziologik kislotali o‘g‘itlar karbonat ta'sirida neytrallanadi: bunda tuproq eritmasining reaksiyasi o‘zgarmaydi:
CaCOs + (NH4)2SO = CaSO4 + (NH4) 2CO3
Cingdiruvchi kompleksi asoslar (Sa, Mg va boshqalar) bilan to‘yingan tuproqlarga kislotali birikmalar solinganda ham neytrallanish bo‘lishi tufayli eritma reaksiyasi o‘zgarmaydi:
Singdiruvchi kompleksi asoslar bilan to‘yinmagan, lekin vodorod singdirilgan tuproqlarda ishqoriy reaksiyaga nisbatan buferlik bo‘lganligi sababli, bu xildagi tuproqlarga soldingan ishqorli birikmalar neytrallanadi va tuproq eritmasining reaksiyasi o‘zgarmaydi:
Bulardan tashqari, tuproqlardagi kislota va ishqorlar oqsil modda bilan reaksiyaga kirishi natijasida kislotalik va ishqorlik darajasi kamayadi. Har bir tuproqda ozmi-ko‘pmi miqdorda o‘simlik va hayvon qoldiqlaridagi oqsillar bo‘ladi. Shuning uchun tuproqdagi tabiiy jarayonlar tufayli paydo bo‘lgan yoki tashqaridan kelgan kislotali va ishqoriy reaksiyalar oqsil modda ta'sirida neytrallanib turadi.
Tuproqning buferligi o‘simliklarning oo‘iqlanishini va umuman tuproq unumdorligini yaxshilash jihatidan ijobiy ahamiyatga ega. O‘simliklar neytral yoki unga yaqin reaksiya bo‘lgan taqdirdagina yaxshi rivojlanib o‘sadi. Bu holat tuproqning buferligi tufayli saqlanadi. Organik qoldiqlar chiriganda va fiziologik kislotali o‘g‘it [masalan(NH4)2SO4] solinganda tuproqda kislota, fiziologik ishqorli o‘g‘it (masalan, NaNOs) solinganda esa ishqor paydo bo‘ladi. Tuproqning buferligi bo‘lmaganda edi, bu kislota va ishqorlar o‘simliklar hayotiga salbiy ta'sir etishi, hatto ularning quritib qo‘yishi mumkin bo‘ladi.
Demak, tuproqning buferlik xususiyati unumdorlik xususiyatlarining yaxshilanishida katta ahamiyatga egadir.
Buferlik qanchalik kuchli bo‘lsa, tuproqning sifati ham shunchalik yaxshi bo‘ladi.
Turli tuproqning buferlik xususiyati turlicha bo‘ladi. Buferlik qumloq va qumli tuproqlarda, soz va qumloq tuproqlarga nisbatan, shuningdek, kam chirindi
tuproqlarda serchirindi tuproqlarga nisbatan kuchsiz bo‘ladi. Shuning uchun organik o‘g‘itlar solish yo‘li bilan tuproqdagi organik moddalarni muntazam ravishda ko‘paytira borish tuproqning buferlik xususiyatini oshiradigan tadbirdir.

Adabiyotlar ro’yxati

1. Юлдашов Ғ.Абдрахманов Т. Тупроқ кимёси . Тошкент 2005

2. 
   Юлдашов Ғ.Абдрахманов Т. Жаббаров З. Тупроқ кимёси . Дарслик .Тошкент 2018 й. 211б.
   

3. Александрова Л.Н. Органическое вещество почвы и процесс его трансформации. Л. 1980.

4. 
   Возбуцская А.Е. Химия почв. М. 1968.4.
   

5. Зиямуҳамедов И.А., Рыжов С.Н. Органическое вещество засоленных и орощаемых почв. Т. 1975.