1. Усулул фиқҳ илми тушунчаси ва юзага келиш тарихи

Биринчиси. Мутакаллимлар йўналиши - бу йўналиш Имом Шофеий асос солган назарияга кўра, фаръий ҳукмларга эътибор қаратмасдан фақат асосий қоидаларни белгилаб беради. Бунда улар асосан ақлий далилларга суяниш, бирон бир фиқҳий мазҳаб билан чекланиб қолмаслик ва зарур ўринларда фаръий мисолларни келтириш услубидан фойдаланганлар. Ушбу соҳа бўйича кўп мутакаллим олимлар иш олиб борганликлари учун, уни мутакаллимлар йўналиши деб атайдилар. Бу йўналишда Шофеий, Моликий, Муътазилий ва бошқа жумҳур мазҳаб уламоларнинг қуйидаги асарлари машҳур:
- Муҳаммад ибн Идрис аш­Шофеий (204/819) – “ар­Рисола”;
- Исмоил ибн Яҳё ал­Музаний (264/878) – “ал­Амр ваан­наҳй ало мазҳаб аш­Шофеий”;
- Қози Абдулжаббор Муътазилий (415/1024) – “Китаб ал­умда”;
- Абу Бакр ал­Боқиллоний (403/1012) – “ат­Тақриб вал­иршод”;
- Абулҳасан ал­Басрий (436/1044) – “ал­Муътамад”;
- Ибн Ҳазм ал­Андалусий (456/1064) – “ал­Иҳком фи усул ал-аҳком”, “ан­Нубаз фи усул ал­фиқҳ аз­зоҳирий”;
- Абулвалид ал­Божий (474/1081) – “ал­Ишора фи усул ал­фиқҳ”;
- Абу Исҳоқ аш­Шерозий (476/1083) – “ал­Лумаъ”, “ат­Табсира фи усул аш­шофеийя”;
- Имомул Ҳарамайн Абулмаолий Абдулмалик ал­Жувайний (478/1085) – “ал­Бурҳон”;
- Абулмузаффар Мансур ибн Муҳамад ас­Самъоний (489/1096) – “Қавотиъ ал­адилла”;
- Абу Ҳомид ал­Ғаззолий (505/1111) – “ал­Мустасфо”, “Шифо ал­ғалил”, “ал­Манхул”;
- Фахруддин ар­Розий (606/1209) – “ал­Маҳсул”;
- Сайфуддин ал­Омадий (631/1234) – “Иҳком фи усул ал-аҳком”.
Иккинчиси. Ҳанафийлар йўналиши эса амалий йўналиш бўлиб, улар ҳанафий мазҳаби мужтаҳидларидан нақл қилинган фиқҳий масалалар асосида усул қоидаларини ишлаб чиқишган. Олимлар фикрига кўра, усулул фиқҳ бўйича ҳанафийлар йўналиши умуман фиқҳий­ҳуқуқий тафаккурнинг кучайишига ёрдам бериб келган. Кейинроқ барча мазҳаблар (моликий, шофиъий, ҳанбалийлар ва жаъфарий шиа мазҳаби) ҳам ҳанафийлар йўналишидан фойдаланиб ўз мазҳабларида усулул фиқҳ бўйича китоблар ёзиб келганлар. Бу йўналишда қуйидаги асарлар ёзилган:
- Абу Яъқуб Исҳоқ ибн Иброҳим аш­Шоший (325/936) – “Усул аш­Шоший”;
- Абу Али Низомуддин Аҳмад аш­Шоший (344/955) – “Усул аш­Шоший”;
- Абу Мансур ал­Мотуридий (330/942) – “Маъохиз аш-шариъа”;
- Абдуллоҳ ибн ал­Ҳусайн ал­Кархий (340/951) – “Усул ал­Кархий”;
- Абу Бакр Аҳмад ибн Али ар­Розий ал­Жассос (370/980) – “ал­Фусул фи ал­усул”;
- Абу Зайд ад­Дабусий (430/1039) – “Тақвим ал­адилла”, “Таъсис ан­назар”;
- Фахрулислом ал­Баздавий (483/1090) – “Усул ал-Баздавий”;
- Шамсулаимма ас­Сарахсий (490/1097) – “Усул ас­Сарахсий”;
- Ҳусомуддин ал­Ахсикатий (644/1247) – “ал­Мунтахаб фи усул ал­мазҳаб”;
- Абулбарокат ан­Насафий (710/1310) – “Манор ал­анвор”, “Кашф ал­асрор”;
- Абдулазиз ал­Бухорий (730/1330) – “Кашф ал­асрор”.
Охирги давр (мутааххир) олимлари олдинги икки йўналиш (мутакаллимлар ва ҳанафийлар)ни қўшиб, фарқли томонларини кўрсатиш билан кифояланишган. Бундай услубда қуйидаги асарлар ёзилган:

• 
  Музаффаруддин ас­Соатий (694/1295) – “Бадиъ ан­низом байна Усул ал­Баздавий вал­Аҳком”;
  
• 
  Садрушшариъа Убайдулла ибн Масъуд (747/1346) – “ат­Танқиҳ ал-усул”;
  
• 
  Тожуддин ас­Субкий (771/1369) – “Жамъ ал­жавомиъ”;
  
• 
  Саъдуддин ат­Тафтазоний (792/1390) – “ат­Талвиҳ”;
  
• 
  Ибн Ҳумом (861/1457) – “ат­Таҳрир”;
  
• 
  Муҳиббуддин ибн Абдулшакур (1113/1701) – “Мусаллам ас­субут”.
  

Ушбу асарлар усулул фиқҳ соҳасида мутакаллимлар ва ҳанафийлар йўналишини жамлаб ёзилган китоблар ҳисобланади.
Усулул фиқҳ соҳасига доир илмларни ўрганаман деган ҳар бир толиби илм ушбу асарларни ҳамда уларга ёзилган шарҳларни албатта ўқиб ўрганиши тавсия этилади. Чунки, бу ерда битта мавзу остида усулул фиқҳга оид илмларни тўлиқ тушунтириш, диний фанлар ичида қандай аҳамиятга эга эканлигини очиб бериш имкони йўқ. Бу илмни алоҳида фан сифатида ўқитилса бу соҳада етук мутахассис бўлиб етишиш мумкин.

2.