1. Vokalizm haqida ma’lumot. Unli fonemalar tasnifi

shanba 
>

shamba 
(n
>

m) 

kabi.
7. «R» fonemasi - til oldi-tanglay, titroq, jarangli, sonor tovush. 
So'zning boshida {raqs, ro'mol), o'rtasida {darak,guruch) va oxirida (xabar, 

agar, zarar) kela oladi. Toshkent shevasida otning «-lar» bilan qo'llangan
shaklida shu qo'shimcha oxiridagi «r»ning tushib qolishi keng tarqalgan: 


kitoblar > kitobla, bolalar > bolala, akamlar > akamla, oyimlar > oyimla 
kabi.

Talaffuzning

bu

shakli
adabiy

til
me’yori

sanalmaydi.

Qadimgi

turkiy
tilda

«г»
fonemasi 
so'z
boshida

qo'llanmagan.

8. «Sh» fonemasi - til oldi-tanglay, sirg'aluvchi, jarangsiz, shovqinli 
undosh. So'zning boshida (shamolfsholl), o'rtasida (tushuncha, o'sha) va
oxirida (naqsh, ravish) kela oladi. Deyarli barcha pozitsiyada asosiy ottenkasi 
saqlanadi: go'shty g'isht, tovushlar, tovushni, tovushdan, tushgin, tushkinlik kabi.
9.

«J» fonemasi - til oldi-tanglay, sirg'aluvchi, jarangli, shovqinli

undosh. So'z boshida, o'rtasida va oxirida qo'llanish holatlari faqat 
ruschabaynalmilal o'zlashmalarda uchraydi: janr, jeton, jemper, jurnal (so'z
boshida); major, barja (so'z o'rtasida); blindaj, peyzaj, drenaj, ekipaj, 


personaj, garaj, tiraj, massaj, sabotajf staj (so'z oxirida) kabi. So'z o'rtasida
qo'llanishi tojik tilidan o'zlashgan bir necha so'zda ham uchraydi: mujda, 


gijda, cijdaho (ajdarho) kabi. Bunday pozitsiyada sirg'aluvchi «j» qorishiq
«j (dj)»ning «d» ta’sirida o'zgargan ottenkasi bo'lishi ham mumkin. Bu 
undosh so'z oxirida jarangsizlashadi: massaj> massash, drenaj > drenash, 

ekipaj > ekipash kabi. Qadimgi turkiy tilda bu tovush bo'lmagan.
10. «J (dj)» fonemasi - til oldi-tanglay, qorishiq portlovchi (affrikata), 
jarangli, shovqinli undosh, «ch»ning jarangli jufti. Bu fonema so'zning
boshida (joyjiydajo'ra), o'rtasida (majlis, ojiz, ijozat) va oxirida {haj, avj, 


boj, toj, ilinj) kela oladi. So'z oxirida bir qadar jarangsizlashib, «ch» ga

---

yaqin talaffuz etiladi: lunj> lunch, vaj> vach, Hoj> iloch, xiroj > xiroch, 

dilxiroj > dilxiroch kabi. So'z ichida jarangsiz undosh bilan yonma-yon
bo'lganda ham jarangsizlashadi (assimilyatsiya qilinadi): ijtimoiy > ishtimoiy 
(j > sh) kabi. Demak, qorishiq «j (dj)» assimilativ holatda yoki so'z oxirida
o'zining asosiy bo'lmagan (notipik) ottenkasi bilan qatnashadi. Qadimgi turkiy tilda 
bu
tovush

bo'lmagan.

11. «Ch» fonemasi — til oldi-tanglay, qorishiq portlovchi (affrikata), 
jarangsiz, shovqinli undosh, «j (dj)» ning jarangli jufti. Bu undosh so'zning
boshida (choy,chegara), o'rtasida (bechora,ko‘cha) va oxirida (omoch, tilmoch, 


kech, soch) kela oladi. Jarangsiz undosh ta’sirida ba’zan «sh» ga o'tadi:

uchta 
>

ushta 
(ch
>

sh) 

kabi.
Til

o‘rta
«у»

undoshi
tavsifi

«Y» fonemasi — til o'rta, sirg'aluvchi, sonor undoshi (og'iz sonanti).

Bu undosh so'z boshida {yil, yo'q), o'rtasida (bayram, vayrona) va so'z 
oxirida {boy, to \у) qo'llanadi, «i» unlisidan so'ng qo'llanganda, shu unli bilan
singishib, fonetik diftong hosil qiladi: vodiy > vodi:, dohiy > dohi: kabi41. 
«Y» undoshi yumshoq (palatal) tovushdir, shuning uchun u bilan
yondosh qo'llangan unlilar akkomodatsiyaga uchraydi - orqa qator unlilar 
old qator (ingichka) ottenka bilan talaffuz qilinadi. Qiyos qiling: qo'l