1. Vokalizm haqida ma’lumot. Unli fonemalar tasnifi

(qol) — yo'l (yel), quvmoq (quvmoq) 

— yuvmoq (yiivmoq) kabi.

Sayoz

til
orqa

undoshlari
tavsifi

1. «К» fonemasi — sayoz til orqa, portlovchi, jarangsiz, shovqinli

undosh, «g»ning jarangsiz jufti. Bu fonema so'z boshida {katta, kiyim), 
o'rtasida {akaf tikan) va oxirida (o"rdak, go'dak) kela oladi. Ko'p bo'g'inli
41 Fonetik diftong ikkita tovushning o'zaro singishib ketishidan hosil bo'ladi, 
haqiqiy diftong esa bitta bo‘g‘in hosil qiluvchi ikki tovushdir. Ular bitta fonema
sanaladi. 
Bunday
diftong

o'zbek
tiliga

xos
emas.

so'zlarga egalik affiksi qo'shilganda, asosdagi «к» jarangli «g» ga o'tadi;

к ova к > kovagi (k > g), telpak > telpagim (k > g), yurak > yuraging (k > g)
kabi. Bir bo'ginli so'zlarda va ayrim o'zlashma so'zlarda bunday o'zgarish 

---

bo'lmaydi: yuk — yukim, yuking, yuki; ishtirok - ishtirokim, ishtiroking, 

ishtiroki; idrok — idroking, idroki kabi. Demak, ko'p bo'g'inli so'zlarning
ba’zi grammatik shakllarida jarangsiz «к» ning jaranglashgan ottenkasi 
qatnashadi. «К» dan so'ng unli tovushlarning faqat old qator ottenkalari
qo'llanadi: 


ko'l 

(kel), 

kul 

(kyl), 

kitob 

(кыэр) 
kabi.

2. «G» fonemasi — sayoz til orqa, portlovchi, jarangli, shovqinli

undosh, «k»ning jarangli jufti. Bu fonema so'z boshida {gul, go'zal), o'rtasida 


(tegirmon, agar) va oxirida (barg, juvonmarg) kela oladi. Qadimgi turkiy
tilda so'z boshida qo'llanmagan. So'z oxirida kelishi ko'proq o'zlashma 
so'zlarda uchraydi, bunday pozitsiyada u jarangsiz «к» tarzida talaffuz etiladi:

barg > bark, pedagog > pedagok kabi; «g» dan so'ng unli fonemalarning
faqat old qator ottenkasi qatnashadi: go ‘zal (gezel), gul (gyl), gilam (gblem) 
kabi.
3. «Ng (t|)» fonemasi - sayoz til orqa, jarangli, burun sonanti. Bu 

fonema so'z boshida qo'llanmaydi, so'z o'rtasida (ko'ngil, singil) va oxirida

(ong, ming) ishlatiladi. Bu fonema bilan yonma-yon qo'llangan unlilar
doimo ingichka talaffuz etiladi: jang-jar], ko'ngil-ker]bl kabi. Bu fonema 
qattiq o'zakli so'zlar yoki so'z shakllarida chuqur til orqa ottenka bilan
talaffuz 
etilishi
ham

mumkin;

g'ing 
(g'bing), 


xo‘ng-xo ‘ng kabi.
Chuqur

til
orqa

undoshlari
tavsifi

1. «Q» fonemasi - chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz, shovqinli

undosh. Bu fonema so'z boshida (qozon, qor), o'rtasida {to ‘qay, soqol) va 
oxirida (buloq, oziq) kela oladi. Ko'p bo'g'inli so'zlarga unli bilan boshlangan
affiks qo'shilganda, asos oxiridagi «q» undoshi «g'» ga o'tadi: taroq- tarog'im, 


tarog'ing, tarog'i 
kabi. Bir bo'g'nli so'zlarda 


(yoq, yo'q so'zlaridan
boshqalarida), shuningdek, ayrim ko'p bo'g'inli o'zlashma so'zlarda asos 
oxiridagi «q» «g‘» ga o'tmasligi mumkin: haq — haqim, haqing, haqi; 

ittifoq — ittifoqimiz, ittifoqingiz, ittifoqi kabi. Jonli so'zlashuvda «q»ning
dissimilatsiyaga 


(maqtanmoq 
>

maxtanmoq) 
yoki
assim

ilatsiyaga

(to'qson > to'xsori) uchrash holatlari kuzatiladi. Ko'p bo'g'inli so'zlarning

---

oxiridagi «q» jonli so'zlashuvda sirg'aluvchi «g‘» tarzida talaffuz etiladi: