1. Vokalizm haqida ma’lumot. Unli fonemalar tasnifi

toshvaqa 

< 

toshbaqa 
kabi.

«Ь»
fonemasining 

kuchli
pozitsiyadagi 

ko'rinishi

asosiy

ottenka
hisoblanadi, chunki bu ottenka «Ь» fonemasi uchun tipikdir. Uning kuchsiz 

pozitsiyadagi ko'rinishlari o'zgargan ottenkalar (allofonlar) sanaladi, demak,
«Ь» fonemasi so'z tarkibida asosiy ottenka va allofonlar shaklida namoyon bo'ladi. 
2. «Р» fonemasi - lab-lab, portlovchi, jarangsiz, shovqinli undosh,
«b»ning jarangsiz jufti. Bu undosh so'zning barcha pozitsiyalarida — so'z 
boshida (paxta), o'rtasida (opa), oxirida (qop) keladi. Deyarli barcha
holatlarda asosiy ottenkasi saqlanadi. Jarangli «b»ning so'z oxirida 
jarangsizlanishi «Ь» va»p» fonem alarining m o'tadillashuviga —
neytralizatsiyaga olib keladi. Qiyos qiling: kitob > kitop, капор > kanop 
kabi. Bunday paytda ikkala so'z oxiridagi «р» b//p arxifonemasining har
ikki

a’zosi
uchun

umumiy
bo'lgan

«Р»
varianti 

sanaladi.
3. «V» fonemasi — lab-lab, sirg'aluvchi, jarangli, shovqinli undosh 
(E.V. Sevortyan, S. Otamirzayeva uni sonor tovushlar sirasiga kiritishadi).
So'z o'rtasida {gavda, tovuq), oxirida {ov, suv) ishlatiladi. O'zbek tiliga 
tojik-fors va arab tillaridan o'zlashgan so'zlarda ham qo'llanadi: navo 
(toj.), navodir (arabcha); qadimgi turkiy tilda so'z boshida qo'llanmagan. 
O'zbek tiliga arab va rus tillaridan o'zlashgan so'zlarda lab-tish «v»
ham uchraydi. Bu tovush lab-lab «v»ning fakultativ varianti sanaladi. U 
so'z boshida {vaqt, va'da, vagon), o'rtasida (ovqat, aviatsiya) va oxirida

(afv, 

ustav) 
qo'llanishi, 
kuchsiz
pozitsiyada 
jarangsizlanishi

{avtomat > aftomat, arxiv > am /tarzida talaffuz qiinishi) ham mumkin.
4. «F» fonemasi —lab-tish, sirg'aluvchi, jarangsiz undosh. Bu undosh 
sof turkiy so'zlarda qo'llanmaydi, fors, arab, rus tillaridan o'zlashgan
so'zlardagina uchraydi: farzand (toj.), farq (arab.), fabrika (ms.) kabi. 

---

Lablashgan unlilar bilan yonma-yon qo'llanganda lab-tish «f» ning lablab ottenkasi

yuzaga

keladi:

fazl-fozil-fuzalo; 

faqir-fuqaro 
kabi.

Bunday
holat

firma 
vafunksiya 
kabi
ruscha

o'zlashmalarda

ham

uchraydi.

Jonli so'zlashuvda lab-tish «f»ning lab-lab, portlovchi, jarangsiz «р» 
tarzida talaffuz qilinish holatlari uchrab turadi: faqat > paqatf qafas > qapasf 

ulfat> ulpat kabi. Bundagi «р» undoshi sirg'aluvchi «f»ning kombinator
yoki pozitsion ottenkasi emas, uslubiy ottenkasidir, u turkiy til vakillarida 
«f» ga xos artikulatsiya bazasining (psixo-fiziologik ko'nikmaning) o'tmishda
bo'lmaganligi 
ta’sirida
sodir

bo'ladi.

5. «М» fonemasi — lab-lab, sonor, burun tovushi. So'zning barcha 
qismlarida — so'z boshida (moy, mana), o'rtasida (amaki, osmdn), oxirida

(tom; xum) qo'llanadi. Qadimgi turkiy tilda so'z boshida «Ь» ning fakultativ
ottenkasi sifatidagina uchragan (ming < bing so'zida), so'z o'rtasi va oxirida 
mustaqil
fonema

sifatida

qo'llangan; 


qamug' 
(hamma). 


qum 
kabi40.

Til
oldi

undoshlari
tavsifi

1. «Т» fonemasi — til oldi-alveolar, portlovchi (sof portolovchi),

jarangsiz, shovqinli undosh, «d» ning jarangsiz jufti. Bu undosh so'zning 
barcha pozitsiyalarida uchraydi: so'z boshida (tosh, tog*), so'z o'rtasida
(iota, botir) va so'z oxirida (ot, qavat) kabi. Bu undosh tojik tilidan 
o'zlashgan daraxt, do'st, go‘sht, musht, mast, past kabi so'zlar oxirida
(sirg'aluvchi x, s, sh undoshlaridan so'ng qo'llanganda) talaffuz etilmasligi 
ham mumkin. Bunday hodisa turkiy so'zlarda, shuningdek, ruschabaynalmilal
o'zlashmalarda 
kamroq
uchraydi;