1. Vokalizm haqida ma’lumot. Unli fonemalar tasnifi

Ayrim izohlar: 
1)

sonorlarning

barcha

turlarida:

a)

un
paychalari 

faol
qatnashadi; b) rezonatorlar ishtirok etadi; d) ovoz shovqindan ustun bo'ladi; 

e) sonorlarda hatto bo'g'in hosil qilish xususiyati ham bor. Masalan: za-yl

(za-yil), ma-yl (ma-yil), sha-kl (sha-kil), ha-jm (ha-jim), ba-zm (bazim), va-zn (va-
zin), ze-hn (ze-hin), da-vr (da-vir), sa-yr (sa-yir), sa-br (sahirt kabi Demak,
sonorlarning 
bir
jihati

(bo'g'in

hosil

qila
olishi)

unlilarga,
uusiiqa jniatlari esa undoshlarga o'xshaydi. Bu holat ularni unlilarga ham, 
undoshlarga ham zid qo'yish mumkin bo'lgan alohida guruhga birlashtirish
imkonini beradi5'. Biroq bunday fikrga qo'shilmaydigan tilshunoslar ham 
bor. Chunonchi. taniqli fonolog N.S. Trubetskoy bu haqda shunday deydi:
«Unli», «undosh»lartovushga oid bo'lgan akustik tushunchalardir. Ularni 
ta’riflashda akustik yoki artikulatsion tushunchalarni hisobga olmaslik,

---

albatta, muvaffaqivatsizlikka olib keladi36. Adabiyotlarda o'zbek tilidagi

sonor tovushlarning tarkibi ham har xil ko'rsatilib kelinmoqda. Xususan, 
m, n, ng, 1, r undoshlarining sonantligi fonetika va fonologiyaga oid
adabiyotlaming deyarli barchasida qayd etilgan bo'lsa, «у» ning sonantligi ayrim 
adabiyotlardagina ta'kidlangan37, taniqli turkolog E.V. Sevortyan esa o'zbek
tili sonorlari qatoriga v, g' undoshlarini ham kiritadi3*, «v» ning sonantligi 
S. Otamirzayeva [22, -491 va A. Abduazizov [1, -30] ishlarida ham qayd
etilgan. M. Mirtojivev savoz til orqa «ng» dan tashqari, chuqur til orqa «г|» 
ning borligini ham ko'rsatadi, ammo «у» ni sonorlar qatoriga kiritmaydi39.
2. Shovqinlilarda ovoz shovqinga nisbatan kam bo’ladi yoki mutlaqo 
qatnashmaydi. Masalan: b, g, d ,j, j (dj), z undoshlarida ovoz kam, shovqin
ko'p, ammo k, p, s, t, f, x, ch, sh, q, h undoshlarida ovoz yo‘q, bu 
undoshlar
faqat

shovqin
hisobiga 

tarkib
topgan.

Undosh fonemalar tavsifi

Labial

undoshlar

tavsifi

I. «В» fonemasi — lab-lab. portlovchi. jarangli, shovqinli undosh,

«p»ning jarangli jufti. So'z boshida (bodom), unli yoki jarangli undosh 
bilan yonma-yon qo'llanganda (tabrik) jarangli bo'ladi, demak, bunday
o'rin «Ь» undoshi uchun kuchli pozitsiya hisoblanadi. Bu fonema so'z 
o'rtasida jarangsiz undoshlar bilan yonma-yon qo'llanganda assimilatsiyaga
uchrab, jarangsiz «р» tarzida talaffuz etiladi: ibtidoiy > iptidoiy, 


obkash > opkash, jabha >japha kabi. Bunday o'rin «Ь» fonemasi uchun
kuchsiz pozitsiya hisoblanadi. jarangsiz «р» esa jarangli «b»ning kombinator 
ottenkasi (variatsiyasi) sanaladi. chunki jarangsizlanish kombinator omil
ta’sirida — yonma-yon kelgan tovushlar assimilatsiyasi tufayli sodir 
bo'lmoqda. Jarangli «Ь» undoshi so'z oxirida ham jarangsizlashadi:

maktab > maktap,g'azab > g'azap. asab > a sap, qassob > qassop kabi. Demak,
so'z oxiri ham «Ь» fonemasi uchun kuchsiz pozitsiyadir. Bunday o'rinda 
jarangsiz «р» jarangli «Ь» ning pozitsion ottenkasi (variatsiyasi) sanaladi,
chunki jarangsizlanish yondosh joylashgan tovushlar ta’sirida emas, «Ь» ning 

---

so'z oxirida kelishi (pozitsion omil) tufayli sodir bo'lmoqda; «Ь» fonemasi

ikki unli orasida (intervokal pozitsiyada) ko'pincha sirg'aluvchi «v» ga o'tadi; 


chivin < chibin, qovoq < qoboq, tovoq < toboq kabi. Bunday o'zgarish ikki
so'z birikkanda ham sodir bo'ladi; boraver< bora ber, Jo'ravoy < Jo'raboy,