1. Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta Osiyo allomalari fikrlari

Uning fikricha, yaxshilik donolikda, donolik esa hodisalarni bilish orqali qo’lga 
kiritiladi. Bilim, ma’rifat inson hayotining ajralmas tomonidir. 

---

Ibn Sino “Solomon va Ibsol” qissasida rostgo’ylik, sadoqat, pok muhabbat, irodaning 
makr ustidan g’alabasini tasvirlaydi. 
Mutafakkir kishilarni do’stlik va haqiqatga, do’stlikning qadriga etishga chaqiradi. Insonni 
esa olamdagi mavjudotlar ichida eng buyuk zot, deb qaraydi. 
Shunday qilib, Ibn Sino o’rta asr Sharq va Evropa madaniyati va ma’rifati taraqqiyotiga 
juda katta ta’sir ko’rsatdi. 
IX-XII asrlar ma’naviyati va ma’rifati rivojida XI asrning ko’zga ko’ringan shoiri Yusuf 
Xos Hojib ham katta o’rin tutadi. Yusuf Xos Hojib o’zining yagona dostoni bo’lmish 
“Qutadg’u bilig” bilan mashhurdir. Bu asar 1069 yilda yozilgan bo’lib, uni shoir Qashg’ar 
hokimi Sulaymon Asrlon qoraxonga bag’ishlagan. Shu asari uchun unga Xos Hojib, ya’ni 
buyuk xonning maxsus maslahatchisi unvoni berilgan. Doston qahramonlari – hokim 
Kuntug’di adolat ramzi, vazir Oyto’ldi baxt ramzi sifatida, vazirning o’g’li O’gdulmish 
aql ramzi sifatida tasvirlanadi. 
Mutafakkir 
inson faqat jamiyatda
, boshqa kishilar bilan muloqotda va foydali mehnatda 
chinakam kamolotga etadi, degan g’oyani ilgari suradi. Insonga foyda keltirmaydigan 
inson – o’likdir, deb ta’kidlaydi. Jamiyatda mehnat ahli – dehqonlar, chorvadorlar, 
hunarmandlar hal qiluvchi rol o’ynaydi, deb uqtiradi. Shuning uchun, Yusuf Xos Hojib 
hokimga adolatli bo’lish, o’zboshimchalik va qonunsizlikka yo’l qo’ymaslikni maslahat 
beradi. 
Mutafakkir fikricha, odam kimligidan qat’iy nazar inston bo’lishi lozim, chunki dunyoda 
faqat insoniylikkina abadul-abad qoladi. Shu sababli o’z nomini hamisha yaxshilik bilan 
eslashni istagan kishi faqat yaxshilik qilishi lozim. U shunday yozadi: “Kimning odobi 
yaxshi va axloqi to’g’ri bo’lsa, u kishi maqsadiga etadi va baxt unga kulib boqadi”, 
chunki “yaxshi axloq jamiki yaxshiliklarning zaminidir”. 
Yusuf Xos Hojib ilm va ma’rifatni jamiyatning taraqqiyotiga, gullab-yashnashiga olib 
keluvchi kuch deb bilib, ularni egallashgan da’vat etadi. U kishini zulmat ichidagi uyga, 
bilimni esa ana shu uyni nurafshon etuvchi mash’alga o’xshatadi. 

---

 Shoir kishilarni so’zlaganda o’ylab gapirishga chaqiradi. So’zingga ehtiyot bo’l, boshing 
ketmasin, tilingga ehtiyoj bo’l, tishing sinmasin. Ma’nodor so’z donolik alomati, bema’ni 
so’z mahmadanagarchilik axmoqlik alomatidir. Shu bois odam ko’proq quloq solib, kam 
gapirishi kerak deb aytadi.Yusuf Xos Xojib shuningdek, insonning tashqi qiyofasi uning 
ichki ma’naviy dunyosiga mos bo’lishiga katta ahamiyat beradi. Mutafakkir yolg’onchi, 
munofiq kishilar jamiyat uchun zararli, bunday kishilardan uzoq bo’lish kerak deydi. 
Shunday qilib, XI asrda yashab ijod qilgan Yusuf Xos Hojib «Qutadg’u bilig» asarida 
ma’rifatparvarlik, yuksak axloqiylik g’oyalarini ilgari suradi. Bu asar katta ma’naviy, 
ma’rifiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega. 
Biz o’rganayotgan davrda axloqiy-didaktik mavzuda asar yaratgan va shuhrat qozongan 
shoir Ahmad Yugnakiydir. U XII asr oxiri va XIII asrning birinchi yarmida yashab ijod 
qilgan. Undan bizgacha «Hibatul-haqoyiq» dostoni etib kelgan. U o’z dostonida 
dunyoning bevafoligi, o’tkinchiligi haqida gapirib: dunyo go’yo karvon faqat ozgina 
fursat to’xtab o’tiladigan rabot (karvonsaroy), shu sababli, ta’kidlaydi u, bu dunyodagi 
rohat-farog’atga intilish befoyda, uni deb azob-uqubat chekishga arzimaydi, chunki «sen 
bugun ko’rib turgan boylik ertaga g’oyib bo’ladi, sen o’zimniki deb bilgan buyumlar 
boshqalarga qolib ketadi. Shuning uchun faqat yaxshilik urug’ini sekish uchungicha 
yashash kerak deb uqtiradi. U bilimli, ma’rifatli kishilarni etuk kishilar deb hisoblaydi. 
Inson bilan bilimni ajratib bo’lmaydi, faqat bilimli kishigina kamol topishi mumkin de 
ta’kidlaydi.