1. Yuksak ma'naviyatli yoshlarni tarbiyalashda O'rta Osiyo allomalari fikrlari

Uning fikricha, inson olim bo’lgandan keyingina ulug’lik darajasiga ko’tariladi va 
yaxshi nom qoldiradi. Bilimsiz kishi sog’lom bo’lsa ham, u o’likdir deb ko’rsatadi. 
Bilim inson uchun bitmas-tuganmas mulkdir, deb ta’kidlaydi. Shoir, axloq-odobdagi 
asosiy narsa tildir, til baxtiyorlik va baxtsizlikning sababidir deb uqtiradi. Shu bilan 
birga olim halollik va haqgo’ylik, 
saxiylik inson uchun fazilat
, unga intilish kerak 
deya, xasislik va badfe’llikni qoralaydi. Kamsuqumlik va kamtarinlik insonni 
ulug’laydi, deb ko’rsatadi. 

---

Kishilarga faqat yaxshi odamlardangina do’st orttirishini maslahat beradi. Faqat yaxshi 
ishlar qilibgina yaxshi natijalar kutish mumkin, chunki «...tikan ekib, hosiliga uzum 
olmaysan» deb aytadi. 
2.XVI-XIX asrlarda O’rta Osiyo xalqlari ma’naviy-ma’rifiy tafakkur taraqqiyoti ikki 
yo’nalishda bordi. Birinchisi O’rta Osiyoning o’zida ro’y berdi. Ikkinchisi Hindistonda 
Boburiylar davridagi O’rta Osiyolik mutafakkirlarning ijodida namoyon bo’ldi (Bobur, 
Humoyun, Akbar, Shohjahon va boshqalar). 
XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning boshlarida O’rta Osiyo ma’naviy-ma’rifiy 
qarash rivoji Boborahim Mashrab (1653-1711) nomi bilan chambarchas bog’liq. 
Mashrabdan boy ma’naviy badiiy meros qolgan. Mashrab o’sha vaqtda Yaqin va O’rta 
Sharq mamlakatlarida tarqalgan tasavvufning qalandarlik oqimiga e’tiqod qilib, o’zining 
isyonkorona she’rlari bilan jamiyatdagi adolatsizlikka qarshi kurash olib borishga harakat 
qilgan. O’z g’azallarida axloqiy, ma’naviy poklikka erishish, hayotdagi illatlarga qarshi 
kurashni kuylaydi. 
U o’zi yashagan davr hokimlaridan adolatni kutadi. Hatto ularga murojaat qilib, xalq 
to’g’risida g’amxo’rlik qilishni, ularning arz-dodiga quloq solishni so’raydi. Mashrab 
kishilarni boylikka hirs qo’ymaslikka, o’zgalarga yaxshilik qilishga, sahiylikka, halol 
bo’lishga, o’z mehnati evaziga yashash, nafsni tiyishga chaqiradi. 
Mashrab o’z ijodida xulq-odob masalalariga katta e’tibor berib, odamlarni yaramas hatti-
harakatlardan, takabburlik va yolg’on so’zlashdan saqlanishga undaydi. Uning ma’naviy-
axloqiy dunyoqarashida farzandning ota-onani hurmat qilishi, ularni yuksaklikka ko’tarish 
g’oyasi muhim o’rin tutadi. Xususan, farzanddan otaning rozi bo’lishi lozimligi, aks holda 
yomon oqibatlarga olib kelishi haqida yozadi. Mashrab ijodidagi bunday g’oyalarning 
mustaqil O’zbekiston yoshlarini ma’naviy kamolga etkazishda ahamiyati katta. 
XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning boshlarida ijod qilgan O’rta Osiyolik 
mutafakkirlardan biri Mirza Abdulqodir Bedildir (1644-1721). Undan juda boy ma’naviy 
meros qolgan. Unga Sharq Gegeli degan unvon, tavsif berilganki, bu uning zamonasining 
hamda Sharqning buyuk va yuksak ma’naviyat-ma’rifat egasi bo’lganligini ko’rsatadi. 

---

Bedil o’z asarlarida avvalo inson haqida, mirishkor dehqon haqida alohida mehr, hurmat 
va ehtirom bilan gapiradi. U insonni irqiy, milliy va diniy e’tiqodlaridan qat’iy nazar 
hurmat va ehtiromga sazovor oliy zot deb biladi. Bu haqida shunday deydi: “Har kimki, 
hazrati insonni sajdaga sazovor demasa, u mal’undir”. Qanday ajoyib fikr. Ushbu fikr har 
qanday davr uchu ham adolatli va oliyjanobdir. Inson borliqning, olamning toji. Inson o’z 
baxtini o’zi yaratadigan zot deb qaraydi. “Odam abadiy yashashi mumkinmi?” – degan 
savolga mutafakkir ijobiy javob beradi. 
Bedil insonga ikki xil abadiylik xosligini aytadi. Birini umumiy abadiylik – hamma 
narsaga, shu jumladan odam tanasiga ham xos moddiy abadiylik. 
Ikkinchis xususiy abadiylik – o’z faoliyati, mehnati, yaxshi ishi bilan insonlarga manfaat 
etkazgan kishilarga xos. Bedil tiriklining ma’nosini – daraxt o’tkazish, 
ekin ekish
, ularni 
parvarishlash, bechoralarga xayr-sahovat ko’rsatish, ojizlaroga yo’l ko’rsatish, bemorlarni 
borib ko’rish va boshqalardan iborat deb qaraydi. 
Insonning abadiyligini belgilovchi omillardan biri ilmdir deydi mutafakkir. Inson umrining 
boqiyligi, adabiyligi haqidagi bunday qarashlar tahsinga sazovor. Zero, tarixda abadiy 
nomi qolgan ma’naviy tirik siymolar faqat ilm-ma’rifat va o’zlarining yaxshi ishlari bilan 
o’z nomlarini abadiyatga muhrlab ketganlar. Ular yoqqan ilm-ma’rifat shamlari mnecha 
asrlar bo’yicha insoniyat yo’lini yoritib kelmoqda va yana necha asarlar yoritgusidir. 
Bunday siymolar qatoriga dunyoviy va diniy ilmlar sohiblari kiradi. 
XVII-XIX asrlar ma’naviyati va ma’rifati rivojida Turdi, Huvaydo, Gulhaniy, Mahmur, 
Nodirabegim, Uvaysiy, Munis Xorazmiy, Ogahiy, Feruz va boshqalarning o’rni va roli 
ham beqiyosdir. 
XIX asrda O’rta Osiyoda ma’naviyat va ma’rifat rivoji Ahmad Donish (1827-1897) ijodi 
va ma’rifatparvarlik faoliyati bilan chambarchas bog’lanib ketganligini alohida qayd etish 
lozim. U inson turli fanlarni egallab, dunyo sirlaridan voqif bo’la oladi, deydi. 
“Biz – dunyoni gullab-yashnatish uchun, er osti boyliklarini topish uchun, dunyoning 
ajoyib sirli tomonlarini tadqiqetish uchun, uning hamma qit’alarini va aholisini bilish 

---

uchun tug’ilganmiz”deydi Ahmad Donish. U ilmni, ma’rifatni rivojlantirish, xalqni 
savdoxon qilish orqali qoloqlikdan qutilish mumkin deb ma’rifatparvarlik g’oyalarini 
ilgari suradi. O’zbek ma’rifatchiligi Muqumiy, Furqat, Avaz O’tar, Zavqiy va boshqalar 
ham alohida o’rin tutadi. 
Ma’rifatparvarlik g’oyalari Maxmudxo’ja Behbudiy, Munavvar qori, Abdulqodir 
Shakuriy, Ishoqxon Ibrat, Abdulla Avloniy, Abdurrauf Fitrat, Abdulhamid Cho’lpon, 
Abdulla Qodiriylar kabi jadidchilar faoliyati va ijodida, millat ozodligi uchun kurash bilan 
bog’lanib ketganligini alohida qayd etish lozim. 
Jadidchilik aslida ma’rifatparvarlik harakatining ko’rinishidir. Ma’rifatning lug’aviy 
ma’nosi bilim demakdir. Ma’rifatni hayotgan singdirish esa maorif tizimi orqali amalga 
oshiriladi. Ma’rifat bilim va madaniyatning mazmuni bo’lib, maorif esa ushbu mazmunni 
yoyish qurolidir. Ma’rifat asosan umumiy va o’rta maxsus bilim beruvchi maktab va o’quv 
yurtlarida amalga oshiriladi. Ma’rifat tushunchasi maorif tushunchasidan keng bo’lib, 
bilim va madaniyatni yoyish va yuksaltirishning barcha turlarini va shakllarini o’z ichiga 
oladi. Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga o’tishi ma’rifatparvarlikdan 
boshlanadi. 
Jadid so’zi arabchadan yangilanish, yangi usul ma’nolarini anglatadi. U yangi, zamonaviy 
maktab, matbuot, 
milliy taraqqiyot usullari
, yo’llari va tarafdorlarining umumiy nomi. 
Jadidchilikning asosiy g’oya va maqsadlari quyidagilardan iborat: Turkistonni o’rta 
asrchilik, feodal qoloqlik, xurofotlardan tozalash, millatni zamonaviy taraqqiyot yo’liga 
olib chiqish, milliy davlatni bunyod etish, konstitustion, parlament va prezident idora 
usulidagi ozod jamiyatni qurish, turkiy tillarga davlat maqomini berish, milliy qo’shin 
tuzish va h.k.lardan iboratdir. 
Turkistondagi jadidchilik harakati milliy-ozodlik kurashi jarayonida yuzaga kelgan tarixiy 
ijtimoiy harakatdir. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida bu harakatning tarixiy ahamiyati 
katta bo’lgan, bu davrda jamiyatning ma’naviy inqirozi chuqur ildiz otgan bo’lib, milliy 
madaniyatni ko’tarmay, umuminsoniy qadriyatlarni o’zlashtirmasdan turib, ma’rifat, 
tarbiyaviy ishlarni keng yo’lga qo’ymasdan turib ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy taraqqiyotga 
erishish mumkin emas edi. Jadidchilar millatni qoloqlik, hurofot botqog’idan oilb chiqish 

---

uchun harakat qilishi bilan birga shariatga qat’iy rioya qilish orqali maktab va 
madrasalarda ta’lim berish tizimini dunyoviy bilimlar berish asosida isloh qilish 
g’oyalarini ilgari surganlar va buni amalda ko’rsatib berganlar. Jadidchilik harakati milliy 
uyg’onish va milliy ong yuksalishida katta ahamiyat kasb etgan. 
Shunday qilib, O’rta Osiyo xalqlarining ma’naviy va ma’rifiy qarashlari xalqimizning boy 
ma’naviy merosining ajralmas qismi sanaladi. O’rta Osiyo xalqlari ma’naviy va ma’rifiy 
qarashlarida inson va uning fazilatlari, ta’lim-tarbiya, axloq muammolari markaziy o’rinni 
egallab keldi. Unda komil inson muammosi o’ziga xos ravishda o’z ichimini topganligini 
alohida qayd etishimiz mumkin. 
O’rta Osiyo tarixiy vaqealarga g’oyat boy o’lka bo’lishi bilan birga azaldan ilm-fan, 
madaniyat va ma’naviyatning markazidan biri bo’lib kelgan. Bu o’lka dunyoga ma’naviyat 
va ma’rifatning barcha sohalarida yuzlab, minglab jahoshumul ulug’ zotlar, davlat 
arboblarini tarbiyalab bergan. Umumbashariyat ma’rifatparvarligini yaratishda buyuk 
ajdodlarimiz bevosita ishtirok etganlar uning taraqqiyoti va boyishga ulkan hissa 
qo’shganlar. O’rta Osiyo madaniy merosi jahon madaniyati va ma’rifatining uzviy 
ajralmas tarkibiy qismidir. 
Endilikda jahon ma’naviyati va ma’rifati saltanatida o’z o’rinlariga ega bo’lgan 
ulug’larimizni teran anglash, o’rganish va ulug’lash vaqti keldi. Afsuski, salkam 150 yillik 
mustamlakachilik, 70 yillik totalitar tuzum hukumronligi davrida mamlakatimiz navqiron 
avlodi, Islom Karimov aytganidek, necha yillar bizni tariximizdan, dinimizdan, ma’naviy 
merosimizdan g’ofil etishga urindilar, natijada ular o’z xalqining tarixini, uning boy tabiiy 
ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, axloqiy madaniyatdan baxramand bo’lish, o’rganishdan maxrum 
bo’lib keldi1. 
Ajdodlarimiz e’zozlab kelgan, asrlar qa’ridan olib o’tilgan falsafiy-axloqiy pand-
nasihatlar, qadriyatlar ataylab, maqsadni ko’zlab yurgizilgan siyosat qurboni bo’ldi, 
e’tibordan chetda qoldi. Bu esa yosh avlodning ma’naviyatiga salbiy ta’sir o’tkazadi. 
Vaholanki, Islom Karimov “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li” kitobida 
ta’kidlaganidek: “... o’tmishdagi allomalarning bebaho merosi qanchadan-qancha 

---

avlodlarning ma’naviy-ruhiy ongini va turmush tarzini shakllantirgan edi va u hamon 
ta’sir ko’rsatmoqda”2 
Mustaqillik tufayli ona zaminimizning ma’naviy merosini chuqurroq o’rganish, taxlil etish 
imkoniyatiga ega bo’ldik. O’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo’lmaydi. Ona 
zaminimizda bundan necha asrlar avval yaratilib, to hanuz yurtimizga ko’rk bag’ishlab 
turgan qadimiy obidalar, asori atiqalar xalqimizning yuksak salohiyati, kuch-qudrati, 
bunyodkorlik an’analari haqida, Vatanimizning shonli tarixi to’g’risida tasavvur va 
tushunchalar beradi, shu muqaddas diyorda yashaydigan har bir inson qalbida g’urur-
iftixor tuyg’ularini uyg’otadi.1 
IX-XII asrlarni Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida “Renessans” (Uyg’onish) davri deb 
atashadi. Ma’naviyat va ma’rifatning g’oyat gullab-yashnaganligi bu davr uchun xarakterli 
bo’lgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari, ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari etishib 
chiqqan. dunyoviy fanlarning tez sur’atlarda taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga 
ta’sir etdi. Bu jarayon, ayniqsa, xalifa Ma’mun ibn Xarun ar Rashid (813-833yy) davrida 
Bog’dodda “Bay tul-hikmat (Donishmandla uyi tashkil etilgan paytda tezlashdi. Yunon 
falsafasi va tabobati, hind hisobi, al-Ximiya va ilmi Nujumga oid asarlar arab tiliga 
o’grildi. Bunda Markaziy Osiyodan etishib chiqqan mutafakkirlar Abbos ibn Said 
Javhariy, Axmad ibn Abdulloh Marvaziy, Axmad, al –Farg’oniy, Muxammad al 
Xorazmiylar ham katta hissa qo’shganlar. 
Renessans – uyg’onish davri madaniyati, ma’naviyati va ma’rifati mohiyat-ej’tibori bilan 
dunyoviy gumanistik dunyoqarashi, antik davr madiniy merosiga murojaat qilish bamisoli 
uning qayta uyg’onishini anglatadi, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallik (qomusiylik)ni, 
gumanizmni targ’ib etish va boshqalarda namoyon bo’ladi. 
Sharq renessansi davri quyidagi umumiy xususiyatlarga ega: 
madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunosligining taraqqiyoti; 
yunon, rum, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanii; 
astranomiya, matematika, minerologiya, jo’g’rofiya, kimyo va boshqa 

---

tabiiy fanlar rivoji; 
uslub (metodologiya)da –ratsionalizm, mantiqning ustunligi; 
insoniy do’stlik, yuksak axloqiylikning targ’ib etilishi; 
falsafaning keng darajada rivoj topishi; 
adabiyot, she’riyat, ritorikaning keng miqyosda rivojlanishi; 
bilimdonlikning qomusiy xarakterda ekanligi. 
O’rta Osiyoning ko’hna va hamisha navquron Buxoro, Xiva, Samarqand kabi 
shaharlarida qadimdan fan, madaniyat va ma’naviyatning markazi bo’lib kelganligi bilan 
ajralib turadi. O’rta Osiyo tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining boshlanishi buyuk allomalar 
Muso Muhammad al-Xorazmiy, Axmad al-Farg’oniy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayxon 
Beruniy, Abu Ali Ibn Sinolarning nomi bilan bog’liq. 
Axmad al-Fag’oniy (798-861yy.) mashhur falakiyotshunos olim. Uning asosiy asarlari 
“Falakiyot ilmining usullari haqida” kitob, “Axmad al-Farg’oniy jadvali”, “Usturlab bilan 
amal qilish haqida” kitob, “Usturlab yasash haqida” qitob, “Simoviy harakatlar va 
yulduzlar fanining majmuasi haqida” kitob va boshqalar. Axmad al-Farg’oniyning 
“Astronomiya asoslari” kitobi o’sha davrdagi astronomiya sohasidagi bilimlarning qomusi 
bo’lgan. Unda qadimgi falakiyotshunoslik bilimlari, uning qoidalari, usullari bayon 
qilingan. Asar XII asrdayoq lotin tiliga tarjima etilib, ko’p asrlar davomida Evropada 
astronomiya bo’yicha qo’llanma, darslik sifatida xizmat qilib kelgan. 
Muxammad al-Xorazmiy (783-850 yy). 
Olimga dastlabki buyuk shuhratni “Hisob al-Hind” “Hind hisobi” nomli risolasi olib keldi. 
Mazkur risolada jahon fani tarixida birinchi marta unlik sistema va uning amaliy ahamiyati 
haqida so’z boradi. 
Axmad al-Farg’oniyning bu asarlaridagi ilmiy kashfiyotlari bilan jahon fani va madaniyati 
taraqiyotiga munosib hissa qo’shdi. Quyosh tutilishini oldindan aytib berdi. Erning 

---

sharsimon ekanligini kashf etilishi olimga katta shuxrat keltiradi. 1998 yil YuNESKO 
tomonidan allomning tavollud topganligini 1200 yilligi keng nishonlandi. 
Al-Xorazmiy tomonidan “O” (Nul Tsifr)ning kashf qilinishi insoniyat ilmiy tafakkurining 
beqiyos ulkan yutug’idir. al-Xorazmiy tomonidan yozilgan “Hisob al –Hind” kitobida eng 
muhim oltita arifmetik amallar – qo’shish, ayirish, ko’paytirish, bo’lish, darajaga ko’tarish 
va kvadrat ildiz chiqarish kabilar ishlab chiqilgan va uning uslub va qonunlari kashf 
etilgan edi. 
al-Xorazmiyning yana bir buyuk xizmati algebra fanining kashf etganidir. Algebraning 
mustaqil fan sifatida vujudga kelishi va rivojlanishi al-Xorazmiy faoliyati bilan bog’liq. 
“Algebra” atamasining o’zi al-Xorazmiy tomonidan yozilgan (“Al-jabr va al-muqobala 
hisobi haqida qisqacha kitob”) nomli risoladagi “al-jabr” so’zining lotincha talaffuz 
ifodasidan kelib chiqqan. 
Algoritmlar azariyasini ham al-Xorazmiy nomi bilan bog’langanligi, hatto “Algoritm” 
atamasi ham lotincha ifoda etilgan “Dixi Algoritmik” (dediki al-Xorazmiy) so’zidan kelib 
chiqqanligini hech kim inkor etolmaydi. 
“Algoritm” tushunchasi hozirgi zamon kibenetika EHM (elektron hisoblash mashinasi) va 
hozirgi zamon informatsion texnologiya hamda jarayonlarning asosiy kategoriyasiga 
aylandi. 
Muxammad al-Xorazmiy “Hisob al-Qind”, “Ziji Xorazmiy”, “Astrolyabiya bo’yicha 
risola”, “Quyosh soati haqida risola”, “Erning shakli haqida” kitob, “Trigonomitrik 
jadvallar”, “musiqa bo’yicha risola”, “Tarix haqida” va boshqa asrlarning muallifi. 
Sharq falsafiy, ijtimoiy, axloqiy fikri rivojini Abu Nasr Farobiy (873-950 y) siz tasavvur 
etish qiyin. U “Sharq Aristoteli”, “Ikkinchi mualim” degan unvonga sazovor bo’lgan 
mashhur mutafakkirdar. Sharqda qadam Yunonistonning eng mashhur faylasufi. Aristotel 
“Birinchi muallim” deb yuritilgan. Farobiy 70 dan ortiq til bilgan qomusiy omil. U 
yaratgan asarlarning umumiy soni 160 dan ortiq bo’lib, uni ikki guruhga ajratish mumkin. 

---

1. Qadimiy Yunon faylasuflari va tabiatshunoslari-Aristotel, Platon, Evklid, Galen va 
boshqalarning ilmiy merosini tarjima qilish, sharxlash, targ’ib qilish va o’rganishga 
bag’ishlangan asarlar: 
2. O’rta asr fanining tabiiy, ijtimoiy-falsafiy sohalariga oid risolalar. 
Jumladan “Aristotelning” “Metafizika” kitobining maqsadi to’g’risida”, Aristotelning 
“Osmon sistemasi” kitobiga izoh”, Aristotelning Etika “kitobiga sharx”, “Qonunlar haqida 
kitob”, “Bushliq haqida kitob”, “Musiqa haqida so’z”, “Falsafani bo’lishdan oldin 
nimalarni bilish kerakligi to’g’risida”, “Falsafiy savollar va ularga javoblar”, “Inson 
a’zolari haqida risola”, “Donolik asoslari”, “Mantiq ilmiga kirish”, “Aql to’g’risida”, 
“Fozil odamlar shahri” va boshqa asarlarni ko’rsatish mumkin. Farobiyning fikricha 
insonning va jamiyatning g’alabaga erishuvi yaxshilikni qo’lga kiritishi, axloqiy va aqliy 
mukammallikka ko’tarilishi inson va jamoatining o’z qo’lidadir. 
U davlatni fozil va johil davlatlarga bo’ladi. Fazilatli shaharlarda ilm falsafa, axloq-
ma’rifat birinchi o’rinda bo’lmog’i lozim, deb biladi. Shunda jamiyat etuklikka erishadi, 
deydi. Fozil shahar boshlig’i bilimli, haqiqatni sevuvchi, yolg’on va yolg’onchilarga nafrat 
bilan qarovchi, adolatni yaxshi ko’ruvchi va adolat uchun kurashuvchi bo’lishi kerak deb 
aytadi. Farobiy insonning kamoloti uchun xizmat qilgan, xayr – ehsonli ishlar, go’zal 
insoniy fazilatlarni yaxshilik deb hisoblaydi. Insonning kamolotiga to’sqinlik qiluvchi 
dangasalar, bekorchilar kabi yomon odatlar bilimsizlik, ongsizlik, kasb-hunarga ega 
bo’lmaslik kabi nuqsonlarni yomonlik va, kishilarni undan ogohlantiradi. 
Farobiy hayotning oliy maqsadi baxt-saodatga erishuvdan iborat, kishilar bunga olamni 
o’rganish, kasb-hunar va ilmlarni o’zlashtirish-ma’rifatli bo’lish orqali erishadi deb 
qaraydi. 
Abu Nasr Farobiy o’zining “Fozil odamlar shahri” kitobida inson takomilini to’rt 
bosqichga bo’ladi. 
Ilk bosqichda inson qalbi guyoki o’rmon bo’lib, unda g’azab, yolg’on va 
Shaholat hukmron bo’ladi. 

---

Komillik yo’liga kirishga ahd qilgan insonda o’zini-o’zi anglashga 
qat’iy urinish ehtiyoji to’g’iladi. 
Tinimsiz mehnat natijasida inson takomilligining ikkinchi bosqichiga ko’tariladi. Bu 
davrda o’zini tiya bilish va adolat kabi xususiyatlarni asosiy mezonga aylantiradi. 
3. Inson takomilining uchinchi davri ijodiy davr hisoblanib, unda mustahkam bilim, 
e’tiqod, o’zgalarni tushunish ustuvor mavqe kasb etadi. 
4. Inson komillik sari intillar ekan, o’z takomilining turtinchi davrida donolik, faylasuflik 
maqomiga erishadi. Bu davrda uning adolati va muxabbati ham mukammal darajaga etadi. 
Muhimi, u nafaqat o’zini, balki boshqalarni ham baxt-saodat sari etaklay oladi. 
Abu Nasr Farobiyning fikricha inson o’z-o’zidan baxtli bo’la olmaydi, u baxtli bo’lishi 
uchun jamiyat unga ma’naviy unsurlarni taqdim qilib berishi kerak. Buning uchun avvalo 
odamlarni axloqiy jihatdan fozillashtirish darkor. Demak odamlarni fozillashtirish uchun 
quyidagilarni bilish lozim. 
Kishini tuyg’u quvvati oziqlantiradi va tuyg’u hayol surishiga turki beradi. 
Xayol tafakkurini hosil qiladi. 
Kishilardagi eng birlamchi quvvat-to’yg’udir. Tuyg’usi ulgan kishi 
axloqiy-ruhiy jihatdan rivojlanmaydi. Shu sababli Farobiy tuyg’u hayolning, hayol 
tafakkurining manbai bo’lishini o’qtiradi. Odamlar o’z tuyg’ularini avaylashi kerak, bu 
bilan xayol surishga yo’l ochiladi, xayol tufayli fikrlash va anglash kelib chiqadi. Farobiy 
bu uch tuyg’uni tarbiyalashni o’qtirgach, endi qalb va miyani tushuntiradi. Qalb badanning 
hech bir a’zosiga bo’ysunmaydi, miya xam shunday, lekin u faqat qalbga bo’ysunadi. 
Chunki qalb tuyg’ular, hislar va sezgilar makoni bo’lishi bilan insonning butun vujudini 
boshqaradi va miya ham undan quvvat oladi. Farobiy miyaning qalbga bo’ysunishini 
ta’kidlash bilan ma’naviy manba aqilda emas, ruhiy tuyg’ularda ekanligiga ishora qiladi. 

---

Demak tuyg’ularni tarbiyalash bilan ma’naviyat hosil qilish mumkin va bu xol axloqiy 
fazilatlarni o’zlikda tarkib topishiga olib keladi. 
Abu Rayxon Beruniy (973-1048y.) -buyuk qomusiy olim va mashhur mutafakkir. Beruniy 
ilm-fanning deyarli barcha sohalari bilan shug’ullangan allomadir. U o’z umri davomida 
160 dan ziyod asarlar yaratgan. Shulardan mashhurlari “Qadiimgi xalqlardan qolgan 
yodgorliklar”, “Hindiston”, “Geodeziya”, “Menerologiya”, “Saydana” va boshqa 
asarlarida tarix, falsafa, ta’lim-tarbiyadan tashqari geologiya, astronomiya fanlarining 
dolzarb muammolariga doir tadqiqotlar olib borgan. 
Beruniyning tabiiy-ilmiy yutuqlaridan biri shundanki, u Erning markaz emasligini, uning 
quyosh atrofida harakat qilishi haqidagi geliotsentrik g’oyani ilgari surdi. Beruniyning bu 
ilmiy xulosasi o’sha davrdan 500 yil o’tgandan keyin astronom Kopernik tomonidan ilmiy 
asosda tasdiqlandi. 
Beruniyning mashhur “Hindiston” (Hindistonning aqlga sig’adigan va sig’maydigan 
ta’limotlarini aniqlash kitobi) asari 1030 yilda yozilgan. Bu asar G’arb va Sharq olimlari 
tomonidan yuksak baholangan. Hindistonda sanskrit tilini puxta o’rganish uning hind 
madaniyati, adabiyoti va Hindistonning o’sha davr olimlari bilan yaqinlashishi bu 
mamlakat haqida o’lmas asar yaratishga imkon berdi. 
“Hindiston” hajmi jihatdan juda katta asar. Hozirgi zamon xindiston olimlari Beruniyning 
bu asarini hind madaniyati tarixini yoritish nuqtai nazaridan juda yuqori baholaydilar va 
muhim manba deb biladilar. Tarixda Amerika qit’asini 1492 yilda dengiz sayyohi 
Xristafor Kalumb kashf qilganligi qayd qilingan. Ammo bu borada Beruniyning ilmiy 
farazi mavjudligi ham ma’lum. Olim o’zining “Hindiston” asarida er yuzining tuzilishi, 
dengiz va quruqlik to’g’risida gapirib, Erning choragi ma’muraidir. Ma’murani G’arb va 
Sharq tomondan muhit urab turadi. Beruniy Evropalik olimlardan 450 yilcha oldin. 
Amerika qit’asi haqida o’z asarlarida yozgan. 
Beruniy birinchidan bo’lib Aristotelnign fan sohasidagi xizmatlariga yuksak baho berishi 
bilan tanqidiy fikrlarni ham bildiradi. Beruniy Aristotelning “Tabiiy joy”, “Dunyoning 
yagonaligi”, “Og’irlik va engillik” kabi tushunchalarini tanqid qiladi. Aristotelning “og’ir 

---

va engil” degan tushunchasidan farqli ravishda Beruniy Ibn Sinoga yozgan e’tirozlarida 
hamma narsaning er markazi tomon tortilishi haqidagi fikrini olg’a surdi. Bu tortilish 
kuchi haqidagi nazariyaning ishlab chiqish yo’lida qo’yilgan muhim qadam edi. 
Beruniyning bu nazariy xulosalari XVII asr boshida ingliz olimi I.N’yueton kashf etgan 
“Butun dunyo tortilish” qonuni bilan ilmiy jihatdan asoslandi. 
Beruniy yoshlarni ilmga o’rgatish jarayonida aqlga va tajribadan o’tgan bilimga tayanish 
lozimligi to’g’risidagi g’oyani ilgari surgan holda, bolalar bilishi va o’rganishi lozim 
bo’lgan fanlarni haqiqiy fanlar (til, adabiyot, falsafa, tarix, etnografiya, she’riyat, 
psixologiya, matematika, fizika, jug’rofiya, geodeziya, falakiyot, minerologiya, tibbiyot)ga 
bo’ladi. Bu fanlarning har biriga o’z davrigacha bo’lgan bilimlarni umumlashtirib, 
o’zining yangi xulosalari bilan katta hissa qo’shdi. Jumladan, Beruniy umuman til, til ilmi 
haqida gapirib, til kishilar o’rtasidagi aloqa va fikr almashuvi vositasigina emas, balki til 
ilmi barcha fanlarning asosini o’rganishi kaliti deyiladi. 
Buni men o’zim uchun katta baxt deb hisoblayman. 
Insonning eng oliy fazilati boshqalar haqida, ayniqsa, yoshlar haqida g’amxurlik qilishdan 
iboratdir. Beruniy doimo xalqlarning do’stligini, inoq, ittifoq bo’lib yashashi uchun 
kurashib keldi. U insoniyatga, u yaratgan madaniyatga qirg’in keltiruvchi urushlarni 
qoraladi. Beruniy madaniy hamkorlik va ilm-ma’rifatning keng tarqalishiga katta e’tibolr 
bergan allomadir. 
Markaziy Osiyoda uyg’onish davrining eng mashhur mutafakkiri Abu Ali al-Husayn ibn 
Abdulloh Ibn Sino (980-1037yy.) falsafa, tabobat, tabiatshunoslik, falakiyot, tilshunoslik, 
mantiq, adabiyot, pedagogika, psixologiya, fizologiya, fiqh, musiqa kabi fan sohilariga 
bag’ishlab 450 dan ziyod yozgan asarlari bilan jahon ilm-fani rivojiga ulkan hissa 
qo’shgan va o’z davrida “Shayx-ar-rais” (Olimlar raisi) unvoni bilan taqdirlandi. 
Olimning falsafaga oid asarlarining eng yirigi “Kitob ash-shifo” bo’lib, mantiq, fizika, 
matematika, metofizika va ilohiyot qismlarini o’z ichiga oladi. Mantiqning o’zi 9 kitob, 
fizika 8 kitob, matematika 4 kitob, ilohiyot 1 kitob, jami 22 ta kitobdan ibrat. “Kitob an-
nojat”, “Ash-shifo”ning qisqartirilgan turi bo’lib, tabiat, ilohiyot, riyoziyot qismlardan 

---

iboratdir. “Danishnoma” ham mantiq, ilohiyot, tabiat, geometriya, astranomiya, 
arifmetika, musiqa kabi qismlardan iborat. Salomon va Isbol” falsafiy asar. Ibn Sino bilan 
Beruniyning yozishlari-fizikaga va falsafaga oid 18 ta maktub. Ibn Sinoning maktublariga 
Beruniyning e’tirozlari nomli risola chop etilgan. 
Ibn Sino falsafada Aristotel ta’limoti izdan borib, Farobiy 
g’oyalarini yanada kamolotga erishtirdi. Faylasuf Sharq allomalariga xos bo’lgan 
xususiyat, ya’ni axloq, odob, inson psixologiyasining kamolotiga alohida ahamiyat beradi. 
Ayniqsa, Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarida talqin etilgan 
ta’lim-tarbiya xususidagi fikrlar g’oyat muhimdir. U bola tarbiyasini tug’ilmasdan ona 
qornidaligidanoq boshlash masalasiga alohida e’tibor beradi. Uning fikricha, bola 
tug’ilganidan boshlab esa ayoqqa turguncha ma’lum tartibda tarbiyalanib borishi lozim. 
Bu tartib o’z vaqtida ovqatlantirish, cho’miltirish, yo’rgaklash, uxlatish kabi muayyan 
tartib va qoidalardan iborat. Bola tabiatini mustahkamlashdagi muhim vositalar asta-sekin 
tebratish, musiqa eshittirish, ashula aytishdan iborat bo’lib, yaxshi uxlaydi. 
Tebratish uning tanasiga, musiqa uning ruhiyatiga orom bahsh etadi. 
“Bolaga do’q qilma, yomon bo’lma qo’pol, uyqu qochar, qurqar, oxir bulur battol, 
yumshoq o’rni o’xlaganda, qarong’uluq tushub tursin misli tunday... Uyg’oq chog’i 
yorug’likdan ayirmagil, yulduz – samo ko’rsun bola shodlinur dil. Rang- tuslarni ko’rsat 
unga turli-tuman, kunduz kuni, etmoq ersang kuzni ravshan. Gar istasang, o’rgatmoqqa 
so’zi kalom, erkalatib ovoz chiqar har xil muqom”. 
Zero, bolaning o’spirinlikka o’tish davri tarbiyasi o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, bu 
davrda ularda xulq-atvor shakllanadi. Ibn Sino nazarida, “Bola xulqini mo’’tadillikda 
saqlashga alohida e’tibor berish kerak. Bundan ikki manfaat bor. Biri bolaning ruhi uchun 
bo’lib, u yoshlikdan boshlab yaxshi xulqli bo’lib o’sadi va keyinchilik bu unga ayrilmas 
malaka bo’lib qoladi. 

---

Ikkinchidan –uning badani uchundir, chunki yomon xalq turli mijoz buzilishidan bo’ladi. 
Shuningdek, agar yomon xulq odatga kirib qolsa, u mijoz buzilishini keltirib chiqaradi. 
Masalan, g’azab kuchli qizdiradi, qayg’u kuchli quritadi..”. 
Ibn Sino bolani kamolotga erishishining birinchi mezoni hisoblangan ilmu ma’rifatni 
egallashga da’vat etar ekan, ilmu ma’rafat insonni ma’naviy yuksaklikka ko’taradi va 
jamiyat ravnaqining asosiy omili bo’lib xizmat qiladi, deydi. 

---

Adabiyotlar. 
1. Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqiyot yo’li. T: O’zbekiston, 
1992yil 
2. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura T: O’zbekiston, 
1993 yil. 
3. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T: Sharq, 1998 yil. 
4. Karimov I.A. Istiqlol va ma’naviyat. T: O’zbekiston, 1994 yil.