10 – amaliy mashg’ulot bug’lanish va kondensatsiyalanish (2-soat)

---

10 – AMALIY MASHG’ULOT 
BUG’LANISH VA KONDENSATSIYALANISH 
(2-soat) 
Tiklanish jarayonlari rangli va qora metallar olishda nihoyatda katta 
ahamiyatga ega. Bu jarayon orqali toza metall olinadi. Demak, tiklanish 
jarayoni deganda, metallarni ularning birikmalaridan tiklovchi moddalar 
ta’sir ettirib toza metall holida ajratib olish jarayoni tushuniladi. 
Tiklanadigan moddalar bular metalli birikmalar, ya’ni, metall oksidlari, 
sulfidlari, karbonatlari va boshqa birikmalardir. Tiklovchi moddalar esa 
ko’mir (C), is gazi (CO), vodorod gazi (H
2
), metan gazi (CH
4
), metall 
kationi (Me
n+
), elektr toki (katod) va boshqalardir. Tiklanish jarayonida 
valent elektronlarini yo’qotgan musbat zaryadlangan metall ioni tiklovchi 
moddadagi markaziy atomdan yetarli elektron tortib olib o’zining tashqi 
qavatini neytral holatgacha to’ldirib oladi va yaxlit metall holigacha 
qaytariladi. Tiklovchi moddadagi markaziy atom esa, o’z elektronlarini 
metall atomiga berib yuqori oksidlanish darajasiga ega bo’ladi va natijada 
oksidlanadi. 
Metallurgiyada tiklanish jarayonlari juda keng tarqalgan. Bular: 
temirni rudadan bevosita olish; qo’rg’oshin aglomeratini shaxtali pechda 
eritish; shlaklarni fyuminglash; oksidlarni vels-pechda tiklash; olovli 
jarayon mobaynida xomaki misni tozalash; metallotermiya usullari bilan 
noyob va radioaktiv metallar olish va boshqalar.
Umumiy ko’rinishda metall oksidini (MeO) vodorod (H
2
) yoki is 
gazi (CO) bilan tiklanish reaksiyasi quyidagicha:
MeO+H
2
(CO)=Me+H
2
O(CO
2
)

---

Bu jarayonni elektron balans usulida quyidagicha yozish mumkin: 
2H
0
–2ē=2H
+
yoki C
+2
–2ē=C
+4
(H
0
va C
-2
– qaytaruvchilar, jarayon – oksidlanish); 
Me
+2
+2ē=Me
0
(Me
+2
–oksidlovchi , jarayon – qaytarilish). 
Tiklanish jarayonlari termodinamikasi 
Kimyoviy reaksiyalarning o’z holicha yo’nalishi ikki omilning 
ta’siri bilan aniqlanadi.
Sistemaning ichki energiyasi kamayishi tomoniga reaksiya 
yo’naladi.
Sistemaning ko’p ehtimollik holatga o’tishi tomoniga yo’naladi.
Sistemada 
zarrachalarning 
“tartibsizlik” holatini miqdoriy 
tavsifnomasi sifatida entropiya funksiyasi kiritilgan bo’lib, u S harfi 
belgilanadi va kJ/mol·K yoki J/mol·K birliklarda o’lchanadi. Jarayonlar 
o’z-o’zidan borishi uchun sistemaning entropiyasi reaksiyadan oldingi 
holatiga nisbatan reaksiyadan keyin oshishi kerak, ya’ni ΔS
reak.keyin
>0 
bo’lishi kerak. Masalan, suvning agregat holati o’zgarishida 
molekulalarning tartibsizlik darajasi ortib boradi. 
S(H
2
O)
muz
< S(H
2
O)
suyuq
< S(H
2
O)
bug’
Kimyoviy reaksiyada entropiyaning o’zgarishi quyidagi formula 
orqali topiladi:
ΔS
298
= ΣΔS
298(mahsulot)
- ΣΔS
298(dast.modda)
Bu yerda: ΣΔS
298(mahsulot)
– reaksiya natijasida hosil bo’lgan 
moddalar standart entropiyalarining yig’indisi; ΣΔS
298(dast.modda)
– 
reaksiyaga kirishayotgan moddalar standart entropiyalari yig’indisi.

---

Kimyoviy reaksiyalar sodir bo’layotgan paytda bir vaqtning o’zida 
sistemaning ham entalpiyasi, ham entropiyasi o’zgaradi. Ana shu ikki 
effektning yig’indisi sistemaning (reaksiyaning) “Gibbs energiyasi” yoki 
ichki energiyasi deyiladi. Bu paytda sistemaning temperaturasi va bosimi 
o’zgarmas holda saqlanganligi uchun Gibbs energiyasini boshqacha qilib 
– sistema izobar-izotermik potensialining o’zgarishi ham deyiladi va u 
ΔG holida belgilanadi, uning o’lchov birligi – kJ/mol, kkal/mol. Oddiy 
moddalarning Gibbs energiyasi nolga teng. Murakkab moddalarning 
Gibbs energiyasi esa, ma’lumotnomalarda standart shaklda ifodalangan 
bo’ladi. Reaksiyaning Gibbs energiyasi quyidagi formula orqali topiladi:
ΔG
298
= ΣG
298(mahsulot)
- ΣG
298(dast.modda)
Bu yerda: ΣG
298(mahsulot)
– reaksiya natijasida hosil bo’lgan moddalar 
standart ichki energiyalarining yig’indisi; ΣG
298(dast.modda)
– reaksiyaga 
kirishayotgan moddalar standart ichki energiyalari yig’indisi. 
Gibbs energiyasini sistemaning harorati, entalpiyasi va entropiyasi 
orqali ham ifodalash mumkin: 
ΔG=ΔH–TΔS
BUG’lanish va kondensatsiyalanish jarayonlarining kinetikasini 
O’RGANISH– 
deb____________________________________________ 
__________________________________________________________
__________________________________________________________
____ 
Test. 
1. Entolpiya va entropiyaning yig’indisi sistemaning (reaksiyaning) 
nimasi deyiladi? 
A) Tashqi energiyasi. 
B) Kondensatsiyalangan fazasi. 

---

C) Gibbs energiyasi. 
D) Erkinlik darajasi. 
2. Gibbs energiyasi qaysi formula orqali topiladi? 
A) ∆G=∆H-T∆S 
B) ∆G=∑G(mahsulot)-∑G(dast.mahsulot) 
C) ∆S=∑∆S(mahsulot)-∑∆S(dast.mahsulot) 
D) ∆G=∆H+T∆S 
3. Gibbs energiyasi qanday holatida tiklanish jarayoni ro’y beradi? 
A) ∆G>0 
B) ∆G<0 
C) ∆G=0 
D) Barcha javoblar to’g’ri.