10 avgust — buyuk shoir va ma’rifatparvar abay (ibrohim) qo‘nonboyev tavallud topgan kun

O’TTIZ IKKINCHI SO’Z

Ilm o’rganishni talab qilgan kishi, avvalo, uni bilishi kerak. Buning bir necha shartlari bor. Bularni bilmay turib o’rganilgan ilm yuqmaydi. Avvalo, o’rganilayotgan ilm-hunarni oxir bir kun kelib biron kori-holimga yarab qolar, deb o’rganmasdan, hayotda uni turmushga tadbiq qilish maqsadida o’rganmoq kerak. Chunki ilmnifaqat bilib qo’yish uchungina o’rgansang va shu bilan qanoat hosil qilsang, bunday ilmning kimga keragi bor? Kishi o’zining bilmagan narsasini bilib o’rgansa — bundan qanchalik huzur- halovat topishini asti qo’yavering! Agar sen ilmga astoydil mehr qo’yib o’rgansang, senda, yana ko’proq bilsam ekan, degan muhabbat paydo bo’ladi. Shundagina sen ko’zing ko’rgan har bir narsani ko’nglingga mahkam tugib, uqib oladigan bo’lasan.

Agar bordi-yu, ko’ngling boshqa narsada bo’lib, o’qib o’rganayotgan ilmingni shunga sabab qilib ko’rsatsang, ya’ni uni ana shu ko’nglingdagi narsa uchungina o’rganayotgan bo’lsang, unda ilmga degan mehring go’yo o’gay onaning mehri kabi bo’ladi. Agarda chin
niyat bilan o’rganayotgan bo’lsang, unda ilmga degan mehring xuddi o’z onangning mehriday iliq va samimiy bo’ladi. Sen ilmga chindan ham ixlos qo’ysang, u ham senga mehr qo’yadi va sen uni tezroq qo’lingga kiritasan. Agar sen unga chala mehr qo’ysang,
o’rgangan ilming ham chala-chulpa bo’ladi.
Ikkinchidan, ilmni o’rganganda yaxshi niyat bilan o’rganish kerak. Ammo birov bilan bahs boylashmoq, talashishmoq uchun o’rganish kerak emas. Bahs, avvalo, ko’ngildagi ishonchni mustahkamlash uchun bo’lsa — bu zarar emas, lekin haddan oshib ketsa — kishini tuzatishdan ko’ra ham ko’proq buzib qo’yishi mumkin. Buning sababi: bahs qiluvchilar ko’proq haqiqatni aniqlash uchun emas, balki bir-birlarini yengmoq uchun harakat qilishadi. Bunday bahs xusumatni kuchaytirib, odamgarchilikni yo’qotishgacha olib boradi. Bunday holda asosiy maqsad ilm o’rganish bo’lmay, odamning yuzini yolg’on so’zga buradigan bo’lib qoladi. Bunday maqsad faqat buzuq kishilardagina bo’ladi. To’g’ri yo’ldan ketayotgan yuzta odamni adashtirgan kishi, egri yo’ldan ketayotgan bitta notavonni to’g’ri yo’lga solgan kishidan satqai ketsin! Bahs — bu ham aslida ilm o’rganishning bir yo’li. Biroq unga ortiqcha hirs qo’yish yaramaydi. Chunki bahsga ortiqcha hirs qo’yishdan mag’rurlik, maqtanchoqlik, xusumat, yolg’onchilik, hatto arzimagan narsadan janjal chiqarish va birovga musht ko’tarish kabi yomon fazilatlar tug’iladi.
Uchinchidan, agar har bir harakating tufayli haqiqatga eri-sha oladigan bo’lsang, o’lsang ham bu yo’ldan qaytma, mahkam tur! Axir, o’zing shubha qilgan narsaga o’zgalar qanday qilib ishonch bildirsin? O’zing hurmat qilmagan narsani o’zgalar nega hurmat qilsin?
To’rtinchidan, ilmni ko’proq o’rganish uchun odamda yana ikki narsa bo’lishi lozim: biri — mulohaza yuritish, ikkinchisi esa — muhofaza qilishlikdir. Bu ikki xususiyatni borgan sari kuchaytira borish kerak. Bu narsa kuchaymay turib ilm o’rganish qiyin.
Beshinchidan, shu nasihatlarning o’n to’qqizinchi so’zida yozilgan aql kasali degan to’rt narsa bor, shundan ehtiyot bo’lish kerak. Shularning orasida beg’amlik, beparvolik degan narsa bor, zinhor-zinhor shu narsadan ehtiyot bo’l! Chunki bu, birinchidan — xudoning, ikkinchidan — xalqning, uchinchidan — davlatning, to’rtinchidan — ibratning, beshinchidan — aqling, or-nomusning dushmanidir; or-nomus bo’lgan yerda bular bo’lmaydi.
Oltinchidan, senda ilmni, aqlni bir me’yorda saqlaydigan fe’l-atvor, xulq degan narsa bor. Sen shu narsani ehtiyot saqla! Ko’rgan narsangga qiziqaversang: yo birovning o’rinli, yo birovning o’rinsiz gapiga ishonib ketsang, yoki to’g’ri kelgan narsalarga ko’ngil qo’yaversang — fe’l-atvoringning buzilib ketishi hech gap emas. Fe’l-atvoring buzilganidan keyin esa o’qib ilm o’rganganingdan hech foyda yo’q. Ko’kragingda unga o’rin bo’lmagandan keyin, uni qaerda saqlaysan? Aksincha, kiroyi ilming bo’lgandan keyin, uni ehtiyot qiladigan fahm-farosating, aqli-hushing, or-nomusingni qo’ldan bermaydigan fe’l-atvoring va g’ayrating bo’lsa — nurustiga a’lo nur! Lekin bu ehtiyotkorliging, shubhasiz, aql uchun, or-nomus uchun qilingan bo’lsin!

Nosir Fozilov tarjimalari