10-laboratoriya ishi Mavzu: Etilen va atsetilen asosida sintezlar

ZV
Polimerlar odatdagi birikmalardan farq qilib har xil molekulyar m assaga ega bo'lgan molekulalardan tashkil topgan. Shuning uchun ularning faqat o'rtacha molekulyar m assasini ham ­
da o'rtacha polimerlanish darajasini aniqlash mumkin.
Polimerlar uchun ko'pgina umumiy xossalar xosdir. Xossalar
molekulyar m assalarning kattaligi, fizikaviy holati, fazoviy tuzilishi, makromolekulaning joylashuvi kabilar bilan aniqlanadi.
Polimerlar ko'pincha qiyin eriydi. Molekulyar m assasining ortishi bilan eruvchanligi kamayib boradi. Ularning eritm alari hatto
past konsentratsiyada ham qovushqoq bo'ladi. Ular uchuvchan
emas, aniq suyuqlanish harorati yo'q, qizdirilganda sekinlik
bilan yum shab qovushqoq oquvchan holatga o'tadi. Ularning
ko'pchiligi qizdirilganda yum sham ay parchalanadi. Mexanik
xossalari ham yum shash haroratiga o'xshash, ularning molekulyar m assalariga bog'liq.
Yangi m ateriallar hisoblangan polimerlardan m ateriallar
yasash qulay, ularning fizikaviy, kimyoviy va mexanik xossalari
qayta ishlashni osonlashtiradi. Polimer m ateriallardan yasalgan mashina detallari va o'yinchoqlar, plyonkalar va paroxod
korpuslari, trikotaj va uy-ro'zg'or, mo'yna, poyafzal, pardoz va
bezak buyumlari kabi nozik va nafis m ateriallar olinib, mus tahkam va chidamli, yengilligi, issiq-sovuqqa chidamliligi, nurga va har qanday ob-havo sharoitiga bardoshliligi, elektr tokini
o'tkazmasligi, ishqor va kislotalar ta'siriga turg'unligi va boshqa
bir qator xossalari bilan yog'och, shisha, metall va hokazolardan
ajralib turadi.
Plastm assalar - bu plastiklik, ya’ni m a’lum harorat va m a’lum
yuklar ta’sirida o'z shaklini o'zgartirish xususiyatiga ega bo'lgan
materiallar.
Poliolefinlar ham plastm assalarga proporsional, biroq ularni
ishlab chiqarish faqat neft-kimyo xom ashyosiga asoslanganligi
va monomerlar ishlatilishi sabab, ular alohida guruhga ajratiladi.
Sun'iy va sintetik tolalardan yasalgan mahsulotlar o'zining
nafisligi, go'zalligi, oson tozalanishi bilan paxta, ipak materiallardan keskin farq qiladi. Polimer quvurlar yengil bo'lishi bilan
birga, zanglamaydi, oson egiladi. Shuningdek, polimer m ahsulotlar suvga nisbatan turg'un va suv ta’sirida o'zgarmaydi. Ammo
polimer moddalari orasida shundaylari ham borki, ularga suv
tegdimi bas, xuddi suvga solingan osh tuziday erib ketadi.
YuMBning sinflanishi kelib chiqishi,.asosiy zanjirning tarkibi, makromolekulaning tuzilishi, olinishi, qayta ishlash usullari
va boshqalarga qarab amalga oshiriladi. Kelib chiqishiga qarab
tabiiy, sun’iy va sintetik polimerlarga bo'linadi.
Tabiiy polimerlarga sellyuloza, kraxmal, tabiiy ipak, tabiiy
kauchuk va boshqalar kiradi.
Sun’iy polimerlarga kimyoviy o'zgarishlarga uchragan tabiiy
polimerlar, masalan, nitrosellyuloza, asetilsellyuloza kiradi.
Sintetik polimerlarga monomerlardan bevosita sintez yo'li
bilan olingan: polipropilen, polistirol, polietilen, butadiyenli kauchuk, fenol va aminoformaldegidli, epoksidli, poliefirli, poliamidli va boshqa sm olalar kiradi.
Makromolekula asosiy zanjirning kimyoviy tarkibiga qarab
barcha polimerlar uch guruhga bo'linadi. Agar makromolekula
asosiy zanjirining tarkibi uglerod atomlaridan tashkil topgan bo'lsa, ular organik polimerlar deyiladi (kauchuklar, poliolefinlar, poliamidlar, poliefirlar, poliuretanlar va boshqalar). Asosiy
zanjir kremniy, bor, titan, fosfor, alyuminiydan tuzilgan (ko'pincha ular kislorod orqali bog'langan bo'ladi) va ularga organik
radikallar birikkan bo'lsa, element organik polimerlar deyiladi
(polisiloksanlar, titanoksanlar, alyumoksanlar). Agar asosiy zanjirda va yon zanjirlarda ham uglerod atomi bo'lmasa, anorganik
polimerlar deyiladi. Har qaysi sinflar yana gomozanjirli va geterozanjirli polimerlarga bo'Iinadi. Gomozanjirli polimerlarda
asosiy zanjir bir xil element atomlaridan tashkil topgan bo'ladi. Geteronzanjirda esa asosiy zanjir turli element atomlaridan
tashkil topadi.
Organik gomozanjirli polimerlarga karbozanjirli polimerlar
deyiladi. Ularda asosiy zanjir uglerod atomidan iborat bo'ladi.
Masalan, polietilen, polivinilxlorid, polivinil spirti ko'pgina sintetik kauchuklar va boshqalar.
Geterozanjirli polimerlar asosiy zanjirda uglerod atom laridan tashqari va boshqa elem entlar atomlarini (azot, kislorod,
oltingugurt, fosfor va hokazolar) saqlaydi. Masalan, polisaharidlar, poliamidlar, poliefirlar, poliuretanlar va boshqalar.
Makromolekulalarning tuzilishiga (geometrik shakliga)
qarab chiziqsimon, tarmoqlangan va to'rsimon polimerlarga
bo'Iinadi. O'z navbatida to'rsimon polimerlar narvonsimon, parketsimon va uch o'lchamli fazoviy tuzilishga ega polimerlarga
bo'Iinadi (9.1-rasm).
Chiziqsimon polimerlarda makromolekulaning uzunligi,
uning ko'ndalang kesimidan yuz va minglab m arta katta bo'ladi.
Masalan: sellyuloza, tabiiy kauchuk, fibroin, kazein va boshqalar.
Tarmoqlangan polimerlarning m akromolekulalari yon tomondan shoxchalangan ko'rinishga ega bo'ladi. Misol: kraxmal,
glikogen, shuningdek, sintetik payvand sopolimerlar va boshqalar. To'rsimon polimerlarda makromolekulalar choklangan
"tikilgan" bo'ladi, bunday polimerlar erituvchilarda erimasligi,
issiqlik ta’sirida suyuqlanmasligi bilan ajralib turadi. Masalan,