2 – Ma’ruza. Fenolli birikmalar ma’ruza rejasi: Fenol birikmalari haqida umumiy tushunchalar

2 – Ma’ruza. FENOLLI BIRIKMALAR

Ma’ruza rejasi:

1. Fenol birikmalari haqida umumiy tushunchalar.

2. Fenolli birikmalar klassifikatsiyasi.

3. Bir halqali fenollar va ularning vakillari.

Fenollar o’simliklar olamida keng tarqalgan xilma-xil moddalarni uz ichiga oladigan katta gruppani tashkil qiladi. Tarkibida bitta yoki bir nechta gidroksil gruppa tutuvchi aromatik yoki benzol halqa bulishi fenollarga xos umumiylikdir.Barcha fenol birikmalari fenol (S₆N₅ON)ning hosilalari hisoblanadi. Benzol halqada ikkita va undan ortiq gidrok­sil gruppa tutuvchi birikmalar polifenollar deb ataladi.

Yaqin vaqtgacha fenol birikmalari moddalar almashinuvining oxirgi mahsuloti, yahni uziga xos chiqindi sifatida mahlum edi. Birok keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida ular (lignindan tashqari) xujayrada sodir buladigan moddalar almashinuviniig aktiv metabolitlari ekanligi tula isbotlangan. Fenol birikmalarini, ayniqsa, choy va tok o’simliklari tarkibida uchraydigan katexinlarni har tomonlama urganishda akademik A. L. Kursanov, M. N. Zapromyotov va S. V. Durmishidzelarning xizmati katta.

Fenol birikmalari nafas olish (koferment Q) va foto­sintez (plastixinon) protsesslarida vodorod atomining kuchirilishida ishtirok etadi. O’simliklar uz tanasida tuplanadigan fenollardan zapas modda sifatida foydalanishi aniqlangan.

Polifenol birikmalari fitontsidlik xususiyatiga ega bo’lib, o’simliklarning zamburug’ va bakteriyalar quzgatadigan kasalliklarga chidamliligini (immunitetini) oshiradi. Bular o’simliklarning o’sish protsessi boshqarilishida ham aktiv ishtirok etadi. Gul, meva, barg va poyalarning tabiiy rangi polimer fenollar hisoblangan flavonoidli pigmentlarga bogliq.

O’simliklarning turli organ va to’qimalarida uchraydigan fenol birikmalari faqat miqdor jihatdan emas, balki sifat jihatdan ham bir-biridan far qiladi. CHunki ularning har xil bioximiyaviy protsesslarda ishtirok etishi tuzilishi va polimerlanish darajasi bilan aniqlanadi. Ko’pchilik oddiy fenol birikmalari osonlik bilan oksidlanadi va moddalar almashinuvida aktiv ishtirok etadi. SHuning uchun ham ular aksariyat bioximiyaviy protsesslar eng aktiv boradagan barg, gullardagi va o’sish nuqtasidagi tuqimalarda mujassamlashgan buladi. Fenol birikmalarining polimerlari esa bioxi­miyaviy jihatdan birmuncha inert bo’lib, asosan, qoplovchi va o’sishdan tuxtagan tuqimalarda uchraydi.

Barcha fenol birikmalari tarkibidagi aromatik (benzol) halqaning soniga qarab uchta asosiy gruppaga: bir halqali fenollar, ikki halqali fenollar va polimer fenol birikmalariga bulinadi. 190-betda fenol birikmalari klassifikatsiyasi berilgan.

Bir halqali fenollar (monofenollar)

Monofenollarning hosilalari hisoblangan oddiy aroma­tik birikmalar uz navbatida bir necha gruppaga bulinadi. Bu gruppalarda S₆ — struktura tuzilishiga ega bo’lgan bnrikmalarga gidroxinon, gvayakol, florglyutsin, pirogallol kiradi:

Bu birikmalar o’simliklar tarkibida erkin holda uchramaydi. S₆—C₁—strukturali birikmalarga (S₆ — oltita ugle­rodli benzol halqa. S₁ — bitta uglerod atomidan iborat bo’lgan yonbosh zanjir) fenilkarbon kislotalar va ularning hosilalari — protokatexat, vanilat, gallat, oksibenzoat, salitsilat kislotalar kiradi:

S₆—Sz — strukturali birikmalar dolchin kislota va ularning hosilalaridan iborat bo’lgan gruppaga va kumarinlarga bulinadi. Dolchin kislotalarning eng kup tarqalgan hosilalariga n-kumar va kofein kislotalar va ularning metillashgan hosilalari — ferul hamda sinap kislota kiradi:

SOON SOON SOON SOON

Yuqoridagi kislotalar tarkibida fenolli gidroksil va karboksil gruppalar bo’lganligi uchun ular bir-biri bilan uzaro reaktsiyaga kirishib, depsidlar deb ataladigan murakkab efir tipidagi birikmalarni hosil qiladi. O’simliklar tar­kibidagi barcha dolchin kislotalar depsidlar sifatida uchray­di. Bunday birikmalarga xlorogen kislotani misol qilib kursatish mumkin. Bu birikma kofein va xinna kislotalardan tashkil topgan:

сооь:

СООН ,

он

СООН.

соон

соон



ОН

\

ОН ОН | он он он

\

ОСНз

ОН

ванилат кислота

силицилат кислота ,

оксибензоат

кислота

гротокитехинат галлат кислота кислота

о-сн»

€олчин

кислота

он

Kumarinlar dolchin kislotalarning laktonlari hisoblanadi. Masalan, kumarin o-oksidolchin kislotaning, skopoletin esa o-oksiferul kislotaning laktoni hisoblanadi:

O-ferul kislota skopoletin

Kumarinlar ko’pgina o’simliklar tarkibidan topilgan. Ular ayniqsa qashqarbeda va qizil tomir (Asperula humifuza) da ko’p uchraydi. Kumarindan pichan yoki poxol hidi keladi.