2 – Ma’ruza. Fenolli birikmalar ma’ruza rejasi: Fenol birikmalari haqida umumiy tushunchalar

Fenolli birikmalar. Ikki halqali fenollar

Ma’ruza rejasi:

1. Ikki halqali fenollar.

2. Ikki halqali fenolli birikmalar klassifikatsiyasi.

3. Ikki halqali fenollarning ahamiyati.

Bu gruppaga mansub birikmalar tarkibida ikkita aromatik halqa bo’lib, ) har xil moddalarni uz ichiga oladi. Ikki halqali fenollarning barchasi S₆—S₃—S₆— struktura tuzilishga ega va flavonoidlar, izoflavonoidlar hamda rotenoidlarga bulinadi. Ikki halqali fen ollarning aksariyati flavonoidlarga mansub bo’lib, ular tabiatda eng ko’p tarqalgan polifenollar hisoblanadi. Flavonoidlar tarkibidagi uch uglerodli bog’lovchi fragmentning strukturasi va molekulaning oksidlanish darajasiga qarab ular quyidagi gruppalarga: katexinlar, flavonlar, flavononlar, flavonollar, flavononollar, antotsianlarga bulinadi.

Katexinlar oshlovchi moddalarning tarkibiy qismini tash­kil qiladi. Bu birikmalar flavonoidlar ichida uta qaytarilgan birikmalar hisoblanadi. Katexin osonlik bilan oksidlanib, turli rangga kiradi. Masalan, choy qora, qizil va sariq rangda bulishi ular bargidagi katexinlarning oksidlanish darajasiga bog’liq. Katexinlar bir necha shaklda uchraydi:

Flavonlar va flavonollar o’simliklarda ko’p tarqalgan bo’lib, asosan ikki xil flavon — apigenin va luteolin ko’proq uchraydi. Flavon ayniqsa navruzguldoshlar oilasiga mansub bo’lgan o’simliklar bargida unsimon oq yupqa qatlam hosil qiladi. Flavonlar fil suyagi rangi va och sariq rangda bo’lib, boshqa pigmentlarga nnsbatan rang berish xususiyati kam:

Deyarli tuliq gidroksillangan digitsetrin ham flavonlarga mansub bo’lib, asosan, angishvonagulda uchraydi.

NzS-O




Tabiatda flavonollarning metillashgan xilma-xil

hosilalari uchraydi. Lekin ular o’simliklar tarkibida ko’p bulmaydi:

Flavonollar ko’pincha antotsianidlar bilan birga uchraydi. Bularga kemferol, kvartsetin va miritsetin kiradi. Flavonollarga 6- va 8-uglerod atomlarida qo’shimcha ravishda gidrok­sil gruppalar tutuvchi va kemferol, kvartsetinga xos bo’lgan sariq rangga nisbatan yanada tuqroq rangli birikmalar ham kiradi. O’simliklar gulining rangi ko’p jihatdan ana shu birikmalarga bog’liq buladi:

Bularga navruzguldoshlar oilasiga mansub bo’lgan O’simliklarning va rododendron o’simligining asosiy rang beruvchn moddasi hisoblangan kvertsetagetin va gossipium xirzutum turkumiga mansub bo’lgan guza gullaridagi gossipetin 8-oksi- kvertsetin kiradi:







Izoflavonlar o’simliklarda kamdan-kam uchraydi. Ular faqat dukkakdoshlar oilasiga mansub bo’lgan ba’zi o’simliklardan topilgan. Masalan, genista (Genista) o’simligi barglaridan olingan genistin izoflavonlarga mansub. O’simliklar immunitetida muhim ahamiyatga ega bo’lgan moddalarning ko’pchiligi izoflavonli tuzilishga ega. Masalan, fitoaleksin hisoblangan pizatin shunday birikmalarga misol buladi:

N₃SO

pizatin
Flavononlar va flavononollar boshqa flavonoidlarga nisbatan kam tarqalgan rangsiz birikmalardir. Bular flavon va flavonollarnipg qaytarilgan mahsuli bulib, o’simliklarda kuchli oksidlangan flavonoidlarning hosil bulishida ishti­rok etadi, deb taxmin qilinadi. CHunki flavononlarga mansub bulgan naringenin struktura tuzilishiga kura o’simliklarda keng tarqalgan apigeninga yaqin turadi:

Antotsianlar gul va mevalar tarkibida uchraydigan muhim pigment hisoblanadi. Antotsianlar glikozidlar bo’lib, ular­ning aglikonlari antotsianidinlar deb ataladi. Antotsianlar suvda yaxshi eriydi, lekin aglikonlar erimaydi.

Antotsianlar binafsha rangda buladi, K Na+, Fe++ ionlari bilan birikib, zangori yoki kuk rang, kislotalar, masalan, fosfat kislota bilan birikib qizil rang hosil qiladi. De­mak o’simliklar tukimasi yoki hujayraning pH o’garsa, anto­tsianlar ham o’z rangini o’zgartiradi. Antotsianlar barcha yuksak o’simliklar tarkibida uchraydi, ular asosan rang berish xususiyatiga ega.

Antotsianlarning tuzilishidagi uziga xos xususiyat shundan iboratki, ularning piran halqasidagi kislorod erkin valent- likka ega. Biroq kislorod yoki uglerod atomining qaysi biri erkin musbat zaryadga ega ekanligi aniqlanmagan, shu sababli ko’pincha antotsianlarning molekulasi neytral shaklda tasvirlanadi:


Антоцианлар молекуласида гидроксил группалар сонининг ортиб бориши кук рангнинг интенсивлигини оширади, метоксил группалар эса қизил ранг интенсивлигини оширади;








оддий шанл
neytral shanp
Antotsianlar uz molekulasidagi erkin musbat zaryad tufayli kislotali eritmada kation sifatida namoyon buladi va kislotalar bilan tuz hosil qiladi. Ishqoriy sharoitda esa ular anion sifatida asoslar bilan tuz hosil qiladi. Muhit rN ning o’zgarishiga qarab, antotsianlarning rangi ham o’zgaradi. Antotsianlar kislotali muhitda och, tuq qizil, sarg’ish, binafsha rang, kukimtir buladi. Mahlumki, g’o’za guli vaqt utishi bilan rangini sariq tusdan qizil-gunafsha rangga uz­gartiradi. Bu gultojibarglar hujayrasi shirasiiing pH kis­lotali tomonga uzgarganligini ifodalaydi.

Muhim antotsianlarga qizil rangli pelargonidin, malina rangli tsianidin, qizrish rangli delg’finidin va ularning metilli efirlari — pionidin, petunidin va malg’vidinlar kiradi