10-ma’ruza. Alohida shart – sharoitlarda injenerlik tayyorgarlik ishlari Reja

Quyunlar uzunchoq tepalik shaklida bo’lib, asosiy shamol yo’nalishiga 
perpendikulyar holatda joylashadi. U shamol esadigan tomondan yassi, shamolga qarshi 
tomondan esa tik ko’rinishga ega bo’lib, uning balandligi 1-3 metr, uzunligi 50-60 metr 
atrofida bo’ladi. 
Markaziy Osiyo cho’llarida Barxanlar quyunlarga nisbatan o’zining kattaligi bilan 
farq qiladi. Odatda ular yerda o’roqsimon shaklda bo’lib, bir-biri bilan ari uyasiday 
bog’lanib ketgan bo’ladi. Uning uzunligi bir necha 100 metr, eni 10 metrdan bir 
kilometrgacha bo’lishi mumkin. balandligi esa 5 metrdan 60 metrgacha bo’ladi. 
Barxanlarning tezligi ham turlicha, ya’ni ba’zan yil davomida 2-3 metr surilsa, 
ba’zi vaqtlarda bir kecha - kunduzda 10 metr va undan ko’proq suriladi. 
Barxanlar shaharsozlikda, ayniqsa, cho’l joylarida joylashgan shaharlar (Buxoro, 
Navoiy, Xorazm, Termez, Ashxobod) uchun ancha xavfli. Chunki u avtomobilь, temir 
yo’llarni ko’madi, ko’plab kanallarni ishdan chiqaradi, shahar aholisiga, uning 
o’simliklar dunyosiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Uning boshqa bir ko’rinishi afg’on shamoli bo’lib, u bir yilda Termezda 40-70 
marta, Qarshida va Samarqandda 4 marta, Toshkentda - 5, Namanganda – 20, Farg’onada 
12 martagacha bo’lib turadi. Ular to’lqinsimon shaklda shaharlarga yopirilib, uzunligi 3-
4 km, balandligi 50-200 metrga yetadi. Shuning uchun ham cho’l mintaqasida joylashgan 
shaharlarda chang va to’zondan muhofaza qilish masalasiga alohida e’tibor berilishi 
kerak. Buning uchun qumni tutib qoluvchi daraxtlarni ekish lozim. Bunda shaharlar 
atrofidagi injenerlik tayyorgarlik ishlari quyidagi passiv usullardan iborat bo’ladi: 
- mavjud o’simlik dunyosini saqlab qolish; 
- qumni ushlab qoluvchi barcha usullardan foydalanish; 
- qum ko’chishiga qarshi o’t va butalar ekish, saksovulzorlar tashkillashtirish; 
- maxsus daraxtlardan ixotalar tashkillashtirish. 

---

4 
Shaharlarda chang – to’zonga qarshi ishlar uning kuchini hisobga olgan holda 
asosan chang – to’zon keladigan tomonda amalga oshiriladi. Shuning uchun quyidagi