10-mavzu. Efiopiya zoogeografik hududi Reja

Efiopiya faunasiga umumiy tavsif

Efiopiya faunasi o‘ziga xos, juda xilma-xillikka ega, boy fauna bo‘lib, o‘zining “qiymati” bilan boshqa faunalardan ajralib turadi. Ayniqsa uning tropik, o‘rmonli hududlari faunasi juda boy.
Fauna tarkibida sut emizuvchilar sinfiga mansub 37-oila vakillari uchraydi. Shundan 9 tasi jumladan, kunitsalar, yer qazarlar, mushuksimonlar, olmaxonlar, cho‘chqalar, kovak shoxlilar va boshqalar juda keng tarqalishga ega. Tipratikanlar, otlar, maymunlar, viverralar va boshqalar hudud chegarasidan ancha tashqarida ham o‘z tarqalish areallariga ega.
Endemiklardan sut emizuvchilarning damanlar (Hyracoidea) turkumi vakillari, yagona turkum va oilaga mansub termit va chumolilar bilan oziqlanuvchi Orycteropus afer-afrika naytishi uchraydi. Damanlar tovushqon kattaligidagi hayvonlar bo‘lib, o‘rmonlarda va tog‘larda yashaydi. Bu o‘simlikxo‘r hayvonning tovonida so‘rg‘ichsimon o‘simtalar bo‘lib, daraxt va qoyalarga chiqishga imkon beradi. Endemik oilalardan qunduzsimon yer qazarlar, oltinrang krot, suv ayg‘irlari, jirafalar, nina dumli olmaxonlar, uzun oyoqlar va boshqalar uchraydi. Jami endemik oilalar soni 14 tani tashkil etadi. Avlodlar darajasida olganda, 151-avloddan 118 tasi endemiklardir. Tuyoqlilar faunasi boshqa hududlarga qaraganda ancha boyligi bilan xarakterlanadi. Turli antilopalar, zebralar, jirafalar, karkidonlar, suv ayg‘irlari, fillar, Afrikaning “landshaft hayvonlari” sanaladi. Mazkur turlarning ayrimlari juda katta miqdorda uchraydi. Hududda krotlar, ayiqlar, qunduzlar, qo‘shoyoqlar, tapirlar, tuyalar va bug‘ular oilalari umuman uchramaydi. Qo‘l qanotlilardan 9-endemik avlod vakillari uchraydi. Kavsh qaytaruvchilardan taxminan 40 avlod vakillari antilopalarga tegishli bo‘lib, ulardan yirik turlarga kannalar, kudular, gnular kiradi. Jirafalarning ikkita turi uchraydi: okapa-Okapia jonstoni (balandligi 2 m, Kongodagi zich o‘rmonlarda yashaydi); jirafa –Giraffa cameleopardalis (balandligi 6 m, savanna va kam o‘rmonli hududlarda yashaydi). Suv ayg‘irlarining ham ikkita turi hudud uchun xos: yirik suv ayg‘iri-Hippopotamus amphibius (erkaklari 3 tonnagacha, tana uzunligi 400-420 sm); pakana suv ayg‘iri-Choeropsis liberinsis (massasi 250-260 kg, tana uzunligi 150 sm atrofida). So‘galli cho‘chqa –Phacochoerus va cho‘tka quloqli cho‘chqa- Potamochoerus kabi avlodlari ham hududga tarqalgan. Haqiqiy cho‘chqalar (Sus avlodi) uchramaydi. Toq tuyoqlilardan karkidonlarning 2-turi hududdan tarqalgan (oq va qora karkidon). Ular oldingi tishlarining yo‘qligi va ikkita shoxlarining mavjudligi bilan ajralib turadi. Zebralarning 3-turi tarqalgan (savanna zebrasi, tog‘ zebrasi, grevi zebrasi). Tog‘ zebrasi qirib tashlash oqibatida deyarli yo‘qolish arafasida turibdi. Afrika fillari Hind fillaridan farq qilib ularning erkak va urg‘ochilarida ham uzun kurak tishlar bor (Hind fillarining faqat erkaklarida kurak tishlari bor).
Hududda yirtqichlardan viverralarning 10 ta avlodi uchraydi. Sirtlonlar keng tarqalgan bo‘lib, sanitarlar rolini bajaradi. Bo‘rilar Afrikada uchramaydi, ularning o‘rnini hudud uchun endemik bo‘lgan sirtlonsimon itlar-Lycaon pictus egallaydi.Tulkilar keng tarkalgan. Mushuklar kam, ammo ularning tarqalish areallari Afrikadan tashqariga ham chiqadi. Bularga sher, gepard, qoplon va boshqa mayda mushuksimonlarni kiritish mumkin. Afrika yovvoyi mushugi xonaki mushuklar zotining ajdodlaridan biri bo‘lgan.
Kemiruvchilardan jayralar, olmaxonlar, uzunoyoqlar, kalamushlar, tog‘ sichqonlari va boshqalar tarqalgan.
Hasharotxo‘rlarning 3-endemik oilasi uchraydi. Ulardan tilla rang krotlar oilasi-hasharotxo‘rlar turkumiga mansub endemiklar bo‘lib, junining tilla rangda tovlanishi sababli shunday nom olgan. Ularning 30-turi bo‘lib, ular qumli cho‘llarda, Janubiy Afrikaning quruq dashtlarida yashaydi.
Efiopiya faunasi tarkibida primatlar ham keng tarqalgan va juda turli-tuman. Ko‘pchilik chala maymunlar lori oilasiga mansub bo‘lib endemiklardir (galago va potto avlodlari). Martishkasimon maymunlardan martishka faqat Afrikada uchraydi xolos. Pavian va mandrillar poda holida, savanna, tog‘, o‘rmonlarida yashashadi. Odamsimon maymunlardan gorilla va shimpanzelar deyarli bir xil arealda tarqalgan.
Yashcherlarning 4-turi uchraydi. Ulkan va dasht yashcherlari hududning barcha ochiq landshaftlarida tarqalgan. Efiopiya hududida qushlarning 89-oilasidan 15 tasi endemik hisoblanadi. Bularga Afrika strauslari, sesarkalar, kotiba qush, daraxt sassiq popushaklari, bananxo‘rlar, chumchuqnamolarning 5-oilasi va boshqalar kiradi. Efiopiyada qurlar, bigiz tumshuqlar, suv chumchuqlari, korolyoklar uchramaydi. Hudud uchun ko‘p sondagi bulduruqlar, tuvaloqlar, tasqaralar va boshqalarning uchrashi xarakterlidir.
Efiopiya ornitofaunasi juda turli-tumanligiga qaramay, asosan keng tarqalgan oilalarga tegishliligi bilan sut emizuvchilardan farq qiladi. Endemik avlodlar va turlar ko‘p, ammo ularning areallari cheklanganligi uchun hududni xarakterlashda katta ahamiyatga eag emas. Nisbatan keng tarqalgan qushlarga sesarkalar (20-dan oshiq tur), to‘qimachilar, nektarchilar, asal darakchilari va karkidon qushlarni kiritish mumkin. Ko‘pincha mazkur turlarning areallari Afrika va Hindistonda tarqalgan. Kosmopolit turlar ham anchagina (kakkular, qizilishtonlar, ko‘k qarg‘alar, ko‘k targ‘oqlar va boshq.).
Qishda Afrika ornitofaunasi qishlash uchun uchib keluvchi turlar hisobiga ancha boyiydi. Ularga Yevropadan uchib keluvchi laylaklar, turnalar, qaldirg‘ichlar va boshqalarni misol qilish mumkin.
Efiopiya hududida sudralib yuruvchilar juda ko‘pchilikni tashkil etadi. Umuman sudralib yuruvchilar barcha tropik hududlarda ko‘p tarqalgan. Hududda yuqori rangdagi endemiklar ozchilikni tashkil etadi ( 11-rasm).



Efiopiya zoogeografik hududining xarakterli hayvonlari: 1-shimpanze, 2-chipor sirtlon, 3-sher, 4-jirafa, 5-kotiba qush, 6-karkidon, 7-yashcher, 8-zebra, 9-okapi, 10-bug‘ucha, 11-oriks antilopasi (bug‘u), 12-uzunoyoq, 13-naytish, 14-suv ayg‘iri, 15-afrika fili
Tangachalilar turkumidan xamelionlar (80-tur) ayniqsa xarakterlidir. Ular Madagaskarda, Janubiy Ispaniyada, Arabistonda, Hindistonda va Seylonda ham uchraydi. Hududda kaltakesaklar va gekkonlar ham keng tarqalgan. Bundan tashqari oyoqsiz chuvalchangsimon kaltakesaklar (ko‘r ssink-Feylinidae), agamalar, yirik echkemarlar (nil echkemari 2-metrga yetadi) va ilonlar uchraydi. Efiopiyada ko‘r ilon-Typhlops humbo yashaydi. Uning uzunligi 80 sm gacha bo‘lib, yirik tur sanaladi. Pitonlarning bir necha turlari uchraydi. Ularning maydalari 1-1,65 metr (qirol va mitti pitonlar), yiriklari esa 7-9 metr (iyeroglif pitoni) keladi. Suv ilonlari ham keng tarqalgan bo‘lib, ularga tuxumxo‘r ilonlarni (2 ta avlodi uchraydi) kiritish mumkin. Bu ilonlar qushlarning tuxumlari bilan oziqlanadi. Afrikada zaharli aspid ilonlar ham uchraydi (10-avlodga mansub 20-tur). Ularga haqiqiy kobra ilonlari (qora bo‘yinli va tupuruvchi kobralar), yirik mambalar (2-4 metr uzunlikdagi zaharli ilonlar) kiradi. Tarqalish markazi Afrika hisoblangan, ko‘p sonda uchrovchi qora ilonlar ham anchagina. Afrikada quruqlik toshbaqalarining 4-avlodi va bir nechta turlari va yumshoq terili toshbaqalarning 2-endemik avlodi uchraydi. Timsohlardan eng yirik tur-nil timsohi yaqingacha Afrikaning barcha hududlarida keng tarqalishga ega bo‘lgan, hozirda esa ko‘pchilik joylarda qirilib ketgan. G‘arbiy Afrikada to‘mtoqtumshuqli timsoh va Afrika ingichka tumshuqli timsohi yashaydi. Mazkur turlar Markaziy Afrikada ham uchraydi. Hudud uchun efalar ham tipik turlar sanaladi.
Efiopiya hududi uchun amfibiyalar ham xarakterlidir. Sharqiy va G‘arbiy Afrikada chervyagalar yashaydi. Ammo dumli amfibiyalar faqat Afrikaning shimolida yashaydi xolos. Hududda keng tarqalishga ega bo‘lgan, laboratoriya hayvoni sifatida foydalaniladigan, endemik baqalar avlodi (Xenopus) uchraydi. Haqiqiy baqalar ham ancha ko‘p. Kurak oyoqli, tor og‘izli va tukli baqalar ham hudud uchun xarakterli turlardan sanaladi. Ko‘payish davrida tukli baqalar erkaklari tanasining yon tomonlarida va sonida teri o‘simtalari uzun-tuksimon o‘simtalar hosil bo‘ladi. Hududda kvakshalar deyarli uchramaydi. Haqiqiy qurbaqalarning 3-avlodi Efiopiya uchun xos. Ulardan biri-tungi o‘rmalovchi qurbaqadir. Uning barmoqlarida yopishqoq disklar mavjud. Tirik tug‘uvchi qurbaqa ham o‘ziga xos bo‘lib, mazkur hudud amfibiyalari tarkibiga kiradi.
Efiopiya zoogeografik hududida baliqlar faunasi ancha boy. Ular orasida ikki xil nafas oluvchilar (3-tur) o‘ziga xos ahamiyatga ega. Bular Senegal, Nil, Kongo, Zambezi havzalarida keng tarqalishga ega. Jumladan, protopter (Protopterus) avlodi yozda suv havzalarining qurishi tufayli anabioz holatga o‘tadi (8-9 oy). Ular loyni yorib o‘zining tanasi atrofida maxsus kapsula hosil qilishadi. Xuddi shunday o‘ziga xos turkum ko‘p shu’lalilardir. Ular endemiklar bo‘lib, ikkita avlodni va o‘nlab turlarni o‘ziga birlashtirishadi. Bu baliqlar atmosferadan nafas olish xususiyatiga egaligi bilan ajralib turadi. Qadimgi guruhga mansub baliqlardan-cho‘tka qanotli chuchuk suv baliqlari (Polypteridae) ham hudud uchun xarakterli. Hududda endemik oilalar vakillari keng tarqalgan. Ular tuban tuzilishga ega bo‘lgan Isospondyli kenja turkumiga mansubdir. Suyak tilli baliqlardan Afrikada kapalak baliqlar-Pantodontidae, ingichka tumshuqli baliqlar-Mormyridae va Gymnarchidae lar yashaydi. Gymnarchidae elektr impulslari chiqarish xususiyatiga ega. Xuddi shunday xususiyat elektr laqqalari-Malapteruridae uchun xos bo‘lib, ular Nil va Kongo suvliklarida yashaydi. Laqqalar Afrikada keng tarqalgan bo‘lib, ularning 6-oilasi va 250-turi bor. Afrikada chuchuk suv baliqlari sinfining keng tarqalishi, hududning Janubiy Amerika yoki Indo-Malay hududi bilan aloqada bo‘lganligini tasdiqlaydi. Hududdagi tropik hududlarda losossimonlar va cho‘rtanlar uchramaydi.
Efiopiya hududining umurtqasizlar faunasi juda boy. Shu sababli ularning umumiy xususiyatlarinigina tavsiflash mumkin. Bu hududda chayonlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Ular qadimgi kenja oila Isometrinae va Scorpionidae oilalariga mansubdir. Shunday chayonlardan biri imperator-pandinusning kattaligi 16 sm ga yetadi. Butun Afrika bo‘ylab solpuglar tarqalgan. O‘rgimchaklardan yirik zaharli qushxo‘rlar (Theraphosa) va boshqalar juda turli-tuman. Yirik ko‘poyoqlar-kivsyaklar mahalliy aholi tomonidan ovqatga ishlatiladi. Skolopendlar-zaharli umurtqasizlar bo‘lib, juda ko‘p sonda (kattaligi-26 sm. gacha) uchraydi.
Hasharotlar orasida termitlar xarakterli bo‘lib, ular Afrikaning nam o‘rmonlarida 500-turdan iboratdir. Ularning uyalari yirik zamburug‘ni eslatadi. Termitlar asosan o‘simlik qoldiqlarini parchalovchilardir. Shuni ta’kidlash lozimki, daraxtlarning mazkur hududda mavjudligini ta’minlashda termitlar muhim foydali jonivorlar sanaladi. Chunki, ular tuproqni chirindiga boyitadi, o‘simlik qoldiqlarini parchalab qulay sharoit yaratadi. Savannalarda ham termitlar uchraydi, ammo ularning uyalari boshqacha tuzilishga ega bo‘lib. Balandligi 2-6 metrli konusni eslatadi. Bunday uyalardan savannadagi boshqa hayvonlar ham boshpana sifatida foydalanishadi yoki termitlarni ovlashadi (naytishlar). Chigirtkalar faunasi juda boyligi bilan ajralib turadi. Ular orasida gala holida yashovchilari ham uchraydi (shistotserka minglab km ga tarqaluvchi va o‘z yo‘lida uchrovchi barcha o‘simliklarni qiruvchi turdir). Qo‘ng‘izlardan Afrikaning cho‘l zonasida uchrovchi qora qo‘ng‘izlar (Tenebrionidae) ustunlikka ega. O‘rmonlarda esa goliaflar (uzunligi 10-11 sm), bug‘u, qo‘ng‘izlar, mo‘ylovdorlar va boshqalar keng tarqalgan. Uyqu kasalligini keltirib chiqaruvchi se-se pashshasi ham Efiopiya faunasiga xos turdir. Sharqiy va Markaziy Afrikada uyqu kasalligi va undan qolishmaydigan nagana kasalligi tarqalgan. Shu sababli bu joylarda otlarni saqlash va chorvachilikni yuritish foydasiz soha sanaladi. Kunduzgi kapalaklar hududda nisbatan kam. Bundan tashqari ular uchun ko‘rkam ranglar ham xos emas.
Yer yuzasida yashovchi mollyuskalardan o‘zlarining yirikligi bilan ajralib turuvchi Axatina avlodiga mansub turlar keng tarqalgan. Aillyidae oilasiga mansub mollyuskalar faqat Efiopiya faunasiga xosdir.
Efiopiya hududini landshaftlarining xususiyatlariga, o‘simlik qoplamlarining o‘ziga xosligiga va faunasining muvofiqligiga ko‘ra 3 ta kenja hududga bo‘lish mumkin: Sharqiy-Afrika, G‘arbiy-Afrika va Janubiy-Afrika (Kap) kenja hududlari.