10-mavzu: Fe’l so‘z turkumi sifatida. Fe’llarning nisbat kategoriyasi. Fe’llarning mayl kategoriyasi. Fe’llarning zamon kategoriyasi. Reja

To‘liqsiz fe’llar

O‘zining lug‘aviy ma’nosini butunlay yo‘qotib, yordamchi so‘zlarga yaqinlashib qolgan fe’llar to‘liqsiz fe’llar deyiladi. Bularga edi, ekan, emish, emas, so‘zlari kiradi (esa bog‘lovchilar guruhiga o‘tib ketgan).
To‘liqsiz fe’llar quyidagi umumiy xususiyatlarga ega:
1)mustaqil lug‘aviy ma’noga ega emas.
2) nisbat, bo‘lishsizlik, zamon kabi ma’nolarga ega emas.
3) shaxs-son qo‘shimchalari ularga qo‘shilsa ham, shaxs ma’nosi to‘liqsiz fe’l qatnashgan butun birikmaga tegishlidir.
4) to‘liqsiz fe’l qatnashgan birikma (asosiy fe’l+to‘liqsiz fe’l) tarkibidagi to‘liqsiz fe’lni har doim ham tushirib bo‘lmaydi.
5) to‘liqsiz fe’l tarkibidagi “e” tovushi tushib qolishi mumkin.
6) to‘liqsiz fe’llar otlarga (keng ma’noda) ham, fe’llarga ham birika oladi. Ular ko‘proq sifatdosh va ravishdoshga birikadi.
7) bu fe’llar ketma-ket qo‘shilishi ham mumkin: Opam ishdan kelgan edimikin (edimi ekan)? 8) bu fe’llar qator kelgan bir necha fe’lning oxirgisiga birikadi. To‘liqsiz fe’llar gapda ko‘pincha bog‘lama (ega bilan kesimni bog‘lovchi vosita) vazifasini bajaradi: Otasi ishchi ekan.
Yetakchi va ko‘makchi fe’llar

• 
  Nutqimizda bittadan ortiq fe’ldan iborat bo‘lgan birliklar ham bor. Ular tarkibidagi asosiy ma’noni ifodaslaydigan fe’l etakchi fe’l deyiladi: o‘qib chiqdi, ko‘ra boshladi, aytib berib tura qol. Etakchi fe’lning ma’nosini izohslaydigan, to‘ldiradigan fe’l esa ko‘makchi fe’l deyiladi: o‘qib chiqdi, ko‘ra boshladi, sotib yubordi, berib tur, yiqila yozdi, gapirib berib qo‘ya qol va b.
  
• 
  Etakchi va ko‘makchi fe’lning qo‘shilishidan qo‘shma fe’l, yahni yangi so‘z hosil bo‘lmaydi, chunki ular birgalikda yangi bir lug‘aviy ma’noni ifodalamaydi. Etakchi va ko‘makchi fe’lning birikishidan ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi hosil bo‘ladi. Ayrim darsliklarda bu birikmalar harakat tarzi shakllari deb yuritiladi
  

Harakat tarzi shakllari quyidagi ma’nolarni ifodaslaydi :

1. 
   harakatni bajarishga kirishish (o‘qiy boshladi);
   
2. 
   harakatni bajarishga imkoniyat (bajara oladi);
   
3. 
   harakatning davomli muddatda ora-sira bajarish (borib turibman, ishlab yotibdi, o‘qib yuribdi);
   
4. 
   harakatning kutilmaganda sodir bo‘lishi (ko‘rib qoldi);
   
5. 
   harakatni sinash maqsadida bajarish (tatib ko‘rdi);
   
6. 
   harakatlarni o‘z maqsadlarida bajarish (yozib oldi);
   
7. 
   harakatning boshqalar uchun bajarilishi (sotib berdi);
   
8. 
   harakatning uzoq davom etishi (sinab yuribman);
   
9. 
   harakatning favquloddaligi (ishonib o‘tiribman);
   
10. 
    harakatning to‘la bajarilishi (bajarib bo‘ldi, o‘qib chiqdi);
    
11. 
    harakatning tez, to‘siqsiz va oson bajarilishi (olib tashladik, boshlab
    

yubordik, yozib qo‘ydim);

12. 
    harakatni bajarmaslikni qathiy tahkidlash (bora ko‘rma);
    
13. 
    harakatning mahlum muddatgacha davom ettirilishi (tura turgin).
    
14. 
    harakatning yuz berishiga oz qolganlik mahnosi (yiqila yozdim). Bu shakl
    

ko‘p o‘rinlarda qo‘shib yoziladi

• 
  Ba’zan ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi tarkibidagi yetakchi fe’l uyushib kelishi ham mumkin: Yil sayin sovxozning yeri kengayib, texnikasi ko‘payib , odamlari o‘sib bormoqda. Ba’zan ko‘makchi fe’l ham birdan ortiq bo‘lishi mumkin: aytib berib tura qol (aytib – yetakchi fe’l, berib tura qol – ko‘makchi fe’l).
  
• 
  Ko‘makchi fe’llar yetakchi fe’llarga ravishdosh yasovchi –(i)b, -a, -y qo‘shimchalari yordamida bog‘lanadi. Ayrim ko‘makchi fe’llar yetakchi fe’lga qo‘shimchasiz ham birikadi: yozdi-oldi, ketsin-qo‘ysin, ayt-qo‘y.
  

• 
  Etakchi fe’llarga so‘z yasovchi va shakl yasovchi qo‘shimchalar, ko‘makchi fe’llarga esa barcha turdagi (zamon, shaxs-son, nisbat, vazifadosh shakllarning qo‘shimchalari) qo‘shimchalar qo‘shila oladi: yozib olaman, ishlay boshladik. Nisbat va bo‘lishsizlik shakllari qo‘shimchalari yetakchi fe’lga ham, ko‘makchi fe’lga ham qo‘shila oladi: gapirtirmay qo‘yishmaydi.
  
• 
  Ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmalarida o‘zlik nisbat qo‘shimchalari faqat yetakchi fe’lga qo‘shiladi, majhul daraja qo‘shimchasi ko‘pincha ko‘makchi fe’lga
  

qo‘shiladi, orttirma nisbat qo‘shimchasi asosan yetakchi fe’lga qo‘shiladi,
birgalik nisbat qo‘shimchasi esa yetakchi fe’lga ham, ko‘makchi fe’lga ham
qo‘shilaveradi . O‘zbek tilida faqat ko‘makchi fe’l bo‘lib keladigan fe’llar yo‘q.
Ayrim fe’llar o‘z asl ma’nolaridan tashqari, ko‘makchi fe’l tarzida
keladi. Bularni yetakchi fe’lga bog‘lanishi jihatidan quyidagi
guruhlarga bo‘lish mumkin:
1) ravishdoshning –(i)b qo‘shimchali turiga birikadi: yot, o‘tir, yur, kel, bo‘l, bit, chiq, yet, o‘t, yubor, tashla, tush, o‘l, qara, boq, qo‘y;
2) ravishdoshning –a,-y qo‘shimchali turiga birikadi: boshla, bil, yoz;
3) ravishdoshning ham –(i)b, ham –a, -y qo‘shimchali turlariga birikadi: tur, bor, ol, ber, qol, ko‘r, ket. (sol ko‘makchi fe’li –(i)b, -a qo‘shimchasini olgan yetakchi fe’lga bog‘lanadi. Bu ko‘makchi fe’llarni yana ma’no jihatidan harakat jarayonini tasvirlovchi (boshla, kel, ket, yot, tur, yur, o‘tir, bor, ber, bo‘l, bit, bitir, chiq, yet, o‘t, ol, qo‘y, yubor, sol, tush,tashla, o‘l, ko‘r, yoz, qol), modal ma’nolarni ifodalovchi, ya’ni so‘zlovchining harakatga bo‘lgan munosabatini ko‘rsatuvchi (bil, bo‘l, ol,qol, qo‘y, ko‘r, ber, qara, boq, tur, yur, o‘tir, yoz), yo‘nalish ma’nosini ifodalovchi (ol, ber) kabi guruhlarga bo‘lish mumkin.