10-Мавзу: ХХ асрнинг иккинчи ярмида янги йўналишларни юзага келиши

Экзистенциал психология - бу экзистенциализм фалсафаси оқимида вужудга келган умумий схемаларга тушириб бўлмайдиган, инсоннинг конкрет ҳаётининг ўзига хослигидан келиб чиқадиган психологиядаги йўналиш. Унинг қўлланиладиган бўлими экзистенциал психотерапия. Экзистенциал психология психологиядаги гуманистик йўналиш сифатида таснифланади. Экзистенциал психология - (лотинча эхистентиа - мавжудлик). Ушбу тенденциянинг пайдо бўлишига Сёрен Киеркегаард, Мартин Хеидеггер ва Жеан Паул Сартре экзистенциализм фалсафаси ва Эдмунд Гуссерлнинг феноменологик психологияси, шунингдек Л. Бинсвангер, М. Босс, Э. Минковски, Р. Май, Ж. Бугентал ғоялари ҳам таъсир кўрсатган.²⁴ 1963 йилда Гуманистик психология ассоциациясининг биринчи президенти Жеймс Бужентал²⁵ психологиянинг ушбу йўналишининг бешта асосий тамойилини илгари сурди:
1. Инсон ажралмас мавжудот сифатида уни ташкил этувчиларнинг йиғиндисидан устун туради (бошқача қилиб айтганда, инсонни унинг қисман функцияларини илмий ўрганиш натижасида тушунтириш мумкин эмас).
2. Инсон- инсон муносабатлари шароитида ривожланади (бошқача қилиб айтганда, шахсни унинг қисман функциялари билан изоҳлаш мумкин эмас, бу ерда шахслараро тажриба ҳисобга олинмайди).
3. Инсон ўзини англайди (ва уни доимий, кўп даражали ўз-ўзини англашни ҳисобга олмайдиган психология тушунолмайди).
4. Инсон танлов ҳуқуқига эга (инсон ўзининг мавжудлиги жараёнини пассив кузатувчи эмас: у ўз тажрибасини яратади).
5. Шахс қасддан ҳаракат бўлади (инсон келажакка айланади; унинг ҳаётида мақсад, қадриятлар ва маъно бор).
Людвиг Бинсвангер (1881-1966)²⁶ - швейцариялик психиатр, психолог ва файласуф. Экзистенциал таҳлилни яратувчиси. Бинсвангер, М. Хайдеггернинг экзистенциал фалсафаси ғоялари, назарияси ва методологиясига, Э. Гуссерл феноменологиясига ва антропология маълумотларига таяниб, З. Фрейднинг психоаналитик ғояларини қайта кўриб чиқди ва ўзининг психоанализ версияси - экзистенциал таҳлилни яратди. Иккинчисининг ғояларидан фойдаланиш ўша пайтдаги психиатрияда антропологик ва феноменологик бурилиш ясади. Бинсвангер "дунёда бўлиш" га инсоният мавжудлигининг асосий ҳодисаси сифатида эътибор қаратди, унинг турли шаклларини ўрганиб чиқди ва даволаниш жараёнида субъектив тажрибаларнинг бир қатор феноменологик тавсифларини берди. Бинсвангернинг асосий асарлари: "Инсон мавжудлигини асосий шакллари ва идрок қилиш" (1942), "Умумий психология муаммоларига кириш" (1922), "Феноменологик антропология" (1947); "Зигмунд Фрейднинг хотиралари" (1956) ва бошқалар.
Экзистенциал психология психологик йўналиш сифатида қуйидаги масалаларни ўрганади: 1) Вақт, мавжудлик ва йўқлик муаммолари; 2) юқори қийматлар, эркинлик, масъулият ва танлов муаммолари; 3) Шахсий топшириқ. Мулоқот, севги ва ёлғизлик муаммолари; 4) Худонинг моҳияти. унинг асосий ҳаётий эҳтиёжлари органик равишда боғланган, унутилиши стресс, хавотир ёки депрессия ҳолатига олиб келадиган инсон мавжудотининг устунлигидан келиб чиқади. Экзистенциал психологиянинг мақсади - маълум бир шахснинг ҳақиқийлигини тиклаш муаммосини ҳал қилиш - унинг дунёда бўлишининг ички табиатига мувофиқлигини очиш.