10-mavzu. Ijod jarayonida ilmiy izlanishning ahamiyati reja

---

10-MAVZU. IJOD JARAYONIDA ILMIY IZLANISHNING AHAMIYATI 

 

Reja: 

1.”Ilmiy izlanish” tushunchasi. 

2.Ilmiy izlanishda ilmiy va noilmiy bilimning o’zaro munosabati. 

3.Ilmiy izlanish va tavakkalchilik. 

4.Virtual va konstant haqiqat. Ularning izlanishdagi ahamiyati. 

 

Tayanch  iboralar:  ilmiy  izlanish,  tanqidiy  fikrlash,  deduksiya,  skepsizm(shubha 

uyg’otish),  I.  Lakatos,  “qat’iy  yadro”  uchinchisi  istisno  qonuni,  noilmiy  bilim,    shaxsiy  bilim, 

parailmiy  bilim,  psevdoilmiy  bilim,  deviant  ilm,  astrologiya,  anaxronizm,  tavakkalchilik, 

virtualistika, konstant reallik. 

 

 

Ilmiy  tadqiqot  jiddiy  ijodiy  xususiyatga  ega,  zotan,  u  hamisha  sirli,  yangi  va  noma’lum 

sohaga  yunaltirilgan.  Ijod  esa  har  qanday  sohada  odamlar  hayotida  yangi,  ilgari  ko’rilmagan 

narsalarni  yaratishni  nazarda  tutadi.  Ilmiy  tadqiqot  ijod  sifatida  izlash  xususiyatiga  ega  bo’lib, 

yangi  bilim  olish  va  uni  anglab  yetishga  yo’naltirilgandir.  Ijodiy  faollik,  bilimga  chanqoqlik, 

haqiqatga,  yangi,  obyektiv  bilimga  intilish  faol  hayot  pozisiyasiga  ega  bo’lgan  yaratuvchi-

olimning  mohiyat-mazmunini  tashkil  etadi.  Qobiliyati,  xotirasi  va  ilgari  olgan  bilimlarini 

chinakam  olim  ilmiy  izlanish,  ijodga  ongli  ravishda  yunaltiradi.  Ilmiy  izlanish  talqiqotchining 

ilm  darajasi,  ijodiy  jasurligi,  qat’iyat  bilan  intilishiga  bog’liqdir.  Tadqiqotchi  o’z  zamonasining 

ilg’or  g’oyasi  bilan  qurollangan,  mustaqil  fikrlaydigan,  yangilikni  his  qiladigan  bo’lgandagina, 

izlanish samarali va foydali bo’lishi mumkin. 

Qadimgi yunon falsafasining yirik vakili Aristotel ilmiy ishlarida faoliyat nazariyasini ishlab 

chiqishning  asosiy  bosqichlarini  bayon  etgan.  Mutafakkir  har  qanday  olimning  ish  mazmuni 

to’rt bosqichdan iborat bo’lishi kerakligini ko’rsatdi: 

1.O’rganilayotgan masalaning tarixi, uning tanqidiy tahlili; 

2.Shu asosda o’rganilayotgan masalani aniq qo’ya bilish; 

3.O’z mulohaza, o’z taxminlari-gipotezalarini bera bilish; 

4.Qo’yilgan  masalani  mantiqiy  asoslab,  faktlarga    suyanib,  o’z  kuzatishlari    asosida  yangi 

ilmiy qarashlarning ilgarigi qarashlardan  ustun ekanligini ko’rsatib berish. 

 

Bu juda oddiydek ko’rinishi mumkin. Biroq hozirgacha ilmiy-tadqiqot ishlari yuqoridagi 

sxema asosida yoziladi. 

Ilmiy  izlanish  narsa  va  hodisalar  mohiyati,  ichki  qonuniyatini  aniqlash  maqsadida  olib 

boriladi.  Bu  esa  o’z  navbatida  narsa  va  hodisalarning  sifat  muayyanligi,  narsalar  orasidagi 

barqaror  munosabatlarni  barqaror fikrlar (tushuncha, muhokama) orqali ifodalashni taqazo  etadi. 

Qonuniyatlar  bir  narsa,  bir  obyektga  emas,  balki  umumga  (narsalar  turkumlariga),  bir  qator 

obyektlarga  taalluqli  bo’ladi,  hamda  ulardagi  umumiylik,  o’xshashlik,  aynanlik  tomonlarini 

o’rganish orqali ochiladi. 

Ilmiy  izlanish  tadqiqotning  o’ziga  xos  ko’rinishi  bo’lib,  yangilikni  topishga  qaratilgan 

faoliyat,  yangi  natijalar  olishda  davom  etish,  yangi  bilim  hosil  qilishdir.    Ilmiy  izlanish  fan 

oldidagi  ilmni ma’lum bir ijtimoiy maqsad sari rivojlantirishga doir yangi vazifa va masalalarni 

qo’yadi. Ilmiy ijod ilmiy bilish metodlari, vositalari va shakllarining to’liq majmuiga asoslangan 

bo’lib,  tizimli,  kasbiy  xususiyatga  ega.  Yakka  iste’dodlar  davri  o’tdi  -  kompyuter  inqilobi 

davrida  ilmiy  ijod  bilan  olimlar,  mutaxassislar,  fanning  u  yoki  bu  sohasi  ekspertlarining  ko’p 

sonli jamoalari malakali shug’ullanadi.  

Olimning  tanqidiy  tafakkuri,  ilmiy  izlanishda  tor  pragmatik  yondashuv,  dogmatizm  va 

relyativizmning  mavjud  emasligi  ilmiy  ijodning  muhim  komponenti,  metodologik  mo’ljalidir. 

Tanqidiy fikrlash ilmiy ijodning zarur elementi sifatida ilmiy g’oyalar, gipotezalar, faktlarni har 

xil  nuqtai  nazardan,  ilmiy  tadqiqotning  ichki  mantig’i  kontekstida  va  o’rganilayotgan  ilmiy 

muammoga  nisbatan  barcha  muqobil  yondashuvlarga  qiyosan  faol  ko’rib  chiqish  jarayoni 

demakdir. Ijodkor ilmiy  xodim  o’z  ilmiy ishida tanqidiy  fikrlash  elementlaridan ongli ravishda 

---

foydalanib,  u  yoki  bu  g’oyalar,  metodlar  va  yondashuvlar  bilan  tanishadi,  ularni  tanqidiy 

taqqoslaydi  va  ularni  amalga  oshirishning  real  oqibatlarini  prognoz  qiladi.  Bunday  yondashuv 

fanda  ilmiy  izlanish  va  kashfiyotning  maqbul  va  eng  samarali  strategiyasini  ishlab  chiqishga 

ko’maklashadi. 

Dekartning  deduktiv  usuli  ilmiy  izlashish  jarayonida  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.    Bu  usul 

quyidagi talablarni qo’yadi: 

1.Har  qanday  qiziqqonlik,  shoshqaloqlikdan  xoli  bo’lgan  bilish  aniq,  shubhaga  o’rin 

qoldirmaydigan bo’lishi kerak. 

2.Tekshirilayotgan muammolarni imkoni boricha qismlarga bo’lib o’rganish lozim. 

3.Fikr  yuritganda,  oldin  oddiy  narsadan  boshlab,  so’ng  murakkabga-bosqichma  bosqich 

o’tish kerak. 

4.Bilish  jarayonida  tadqiqotni  aniq  reja  asosida  to’la  olib  borish,  hyech  narsani  unutib 

qoldirmaganiga ishonch hosil qilishi lozim. 

Dekart ilgari surgan dastlabki qoidadan ko’rinib turibdiki, uning bilishni o’rganishdagi uslubi 

skeptik(shubha  uyg’otish)  g’oyasi  bilan  sug’orilgan.  Shu  bilan  birga,  u  o’z  navbatida, 

gnoseologik  xususiyatga    ham  ega  edi.    Hamma  narsaning  haqiqiyligiga  shubha  bilan  qarash, 

bilish  jarayonida  uning  aniqligi,  mavjudligiga  to’la  va  va  atroflicha  ishonch  hosil  qilish 

Dekartning asosiy talabi edi. 

Tanqidiy  fikrlash  g’oyalarni  va  to’plangan  bilimni  integrasiya  va  sintez  qilish  hamda  qayta 

tushunib  yetish,  yangi  bilimni  rivojlantirish  bilan  bog’lash  murakkab  ijodiy-kreativ  jarayondir. 

Yangi  ilmiy  qarashlar  va  faktlarni  baholashda  ham  tanqidiy  fikrlash  nuqtai  nazaridan  kelib 

chiqish  kerak:  fanda  ishonchga  o’rin  yo’q,  ilmiy  bilim  dalil-isbotga  tayanadi.  Karl  Raymund 

Popper,  ayniqsa,  ilmiy  ijod  sohasida  tanqidiy  fikrlashning  zarur  elementi  sifatida  falsifikasiya 

prosedurasi  yoki  fallibilizmni  kiritdi.  Falsifikasiya  qilish  (fallibilizm)  prinsipini  Popper  fanni 

soxta  fandan,  aniq    bilim  va  haqiqatni  subyektning  fikri  yoki  istagidan  ajratish,  demarkasiya 

qilish  mezoni  sifatida  taklif  qildi.  Masalan,  fallibilizm  nuqtai  nazaridan  Yevklid  geometriyasi 

ilmiy  nazariyadir,  zotan,  Lobachevskiy,  Bolyan,  Gauss  va  Riman  tomonidan  yaratilgan 

noyevklid geometriyalarining ko’p sonli variantlari Yevklid geometriyasini inkor etdi. 

Hozirgi  zamon  epistemologiyasi  fallibilizm  bilan  bir  qatorda,  fanda  tanqidiy  va  ijodiy 

fikrlashning  qudratli  vositasi  -  verifikasiyaga  ham  ega.  Verifikasiya  deganda  ilmiy  qarashlarni 

sinovdan  o’tkazish  natijasida  ularning  haqqoniyligini  aniqlash  jarayoni  tushuniladi.  To’g’ri 

verifikasiya-kuzatish  va  eksperimentlarning  ma’lumotlarini  ta’riflovchi  ilmiy  qarashlarni 

bevosita  tekshirish.  Egri  verifikasiya  -  ilmiy  qarashlar,  gipotezalar  va  nazariyalar  o’rtasida 

formal-mantiqiy  munosabatlar  o’rnatish.  Hozirgi  zamon  epistemologiyasi  nuqtai  nazaridan, 

verifikasiya ilmiy  nazariyalarning  raqobati  va o’zaro ta’siri natijasidir.  Masalan,  hozirgi zamon 

kvant  nazariyasi  Lui  de  Broyl  va  Ervin  Shredingerning  to’lqinli  mexanikasi,  Verner 

Geyzenbergning  matrisali  mexanikasi  va  Richard  Feynmanning  trayektoriyalardagi  integrallar 

nazariyasining sintezi bo’lgani uchun ham uni verifikasiya qilish mumkin. 

Falsifikasiya  va  verifikasiya  bir-birini  to’ldirib,  olimning  tanqidiy  tafakkuriga,  ilmiy  ijod 

metodologiyasinnng negiziga kirib boradi. U ilmiy izlanishda qapop qabul qilish va ilmiy bilish 

yo’llarini  tanlashda  mustaqil  bo’lishga,  avtoritetlar  va  dogmalarga  e’tibor  bermaslikka,  ilmiy 

muammoni hal qilishga nisbatan o’z pozisiyasi va yondashuvini ishlab chiqishga, o’z g’oyalari, 

fikrlari va qarashlarini ta’riflashga, ularni asosli dalillash  va isbotlashga o’rgatadi. Tanqidiy ta-

fakkur  ilmiy  ijod  jarayoniga  ishonchli,  aqlga  muvofiq  dalillarni  kiritadi.  Tanqidiy  fikrlash 

olimlar  o’rtasida  ijodiy  axborot  almashishga  ko’maklashadi,  chunki  unumli  fikr  almashish, 

ijodiy  munozara qilish,  bag’ikenglik,  boshqaning  fikrini  eshitish, o’z  ilmiy natijalarini tanqidiy 

baholashga o’rgatadi. Tanqidiy fikrlaydigan olim o’zi o’rganayotgan ilmiy muammoga nisbatan 

uning  shaxsiy  yondashuvidan  tashqari,  mazkur  muammoning  boshqa  yechimlari  ham  bo’lishi 

mumkinligini yaxshi tushunadi. 

Angliyalik  faylasuf  I.Lakatos  (1922-1974)  ilmiy  izlanishning  dasturi  metodologiyasini 

maydonga  tashladi.  Popper  ta’limotiga  ko’ra  eski  nazariya  o’rniga  yangisi  kelib,  eskisini 

butunlay inkor etadi, deyilsa, Lakatos eski nazariya bilan yangi nazariyalarni solishtirish muhim 

---

ahamiyatga ega deb ko’rsatadi. Har bir ilmiy tekshirishning dasturi bir  nechta nazariyalarni o’z 

ichiga oladi. 

Dasturning  “qat’iy  yadrosi”  bir  nazariyadan  boshqasiga  o’tadi  va  keyingi  dasturga  o’tib, 

o’zining yordamchi gipotezalari orqali himoya chizig’ini tashkil  etadi.  Shuningdek,  yordamchi 

gipotezalardan  tashkil  topgan  qisman  yemirilishi  mumkin.  Nyuton  ilmiy  izlanishi  dasturining 

“qat’iy  yadrosi”    mexanik  uchala  qonuni  va  “tortish”  qonunidir.  Mana  shu  asosda  bir  necha 

qonunlar rivojlandi, vujudga keldi. 

Dasturning  “qat’iy  yadrosi”  buzilgandan  so’ng,  eski  ilmiy  tekshirish  dasturdan  yangisiga 

o’tish  zaruriyatini  tug’diradi.  Yangi  ilmiy  tekshirish  dasturi    turg’unroq,  qat’iyroq  empirik 

mazmunga  ega  bo’lishi kerak.  Lakatos bilimlarning  vorisligi, ilmiy tekshirish dasturining  bir-

biriga  bog’liqligi  masalasiga  e’tibor  berdi.  Ilmiy  tekshirish  dasturi  eski  dastur  bilan  uzviy 

bog’liqligi  ko’rsatib  berildi.  Ilmiy  tekshirishda  fanni  o’rganish  faqat  uning  tarixi  bilan 

chegaralanib qolmaydi. Aks holda dogmatizmga olib keladi. 

Ilmiy  muammoni  to’g’ri  qo’yish,  tadqiqot  vazifasi  va  maqsadini  hamda  mo’ljallanayotgan 

natijani  aniq  va  kat’iy  ta’riflash  ilmiy  ijodning  negizi  va  harakatlantiruvchi  kuchidir. 

Muammosiz,  to’g’ri  qo’yilgan,  aniq  ta’riflangan  va  tanqidiy  tushunib  yetilgan  vazifasiz  ilmiy 

ijod, ilmiy izlanish va ilmiy bilimning o’sishi mumkin emas. 

Bilim  bilan  obyektning  noma’lum  qismi  o’rtasidagi  anglab  yetilgan  ziddiyat,  olimning  ijodi 

hal  qilish  uchun  yo’naltirilgan  ixtilof  muammo  deb  ataladi.  Ilmiy  muammoni  qo’yish  fanda 

izlanishning  boshlanishidir.  Ilmiy  kashfiyot  sodir  bo’lgan  va  ilmiy  tadqiqot  jarayonida  avval 

egallangan  bilim  asosida  tushunib,  talqin  qilib  va  tushuntirib  bo’lmaydigan  bilim  olingan 

hollarda  fanda  muammoli  vaziyat  yuzaga  keladi;  shuning  uchun  ham  yangi  bilimga  ehtiyoj 

tug’iladi,  ya’ni  bilimning  o’zi  fanda  muammolar  va  muammoli  vaziyatlarni  vujudga  keltiradi. 

Bunday  hollarda  tanqidiy  fikrlashning  barcha  usullari  va  vositalaridan  ijodiy  foydalanish, 

yangicha tushuntirish, tavsiflash yoki gipoteza taklif qilish,  yangi  nazariya yaratish,  mavjud bi-

limning chegaralarini kengaytirish  va chuqurlashtirishga harakat qilish  zarur. Ilmiy  muammoda 

yangi bilim olish masalasi, talabi o’z ifodasini topadi. 

Ilmiy  muammo-  bu  bilimsizlikdan  bilimga,  gipotezadan  nazariyaga,  ilmiy  faraz  yoki 

prognozdan haqqoniy bilimga dialektik o’tish demakdir. 

Ilmiy muammolarni ijodiy ko’yish va ularni mahorat bilan tanqidiy hal qilish haqiqiy olimga 

xos  bo’lgan  xususiyatdir.  Boshlovchi,  yosh  ilmiy  xodim,  magistr,  doktorant  o’z  ilmiy 

faoliyatining boshidan o’zida yuqorida zikr etilgan sifatlarni tarbiyalab borishi kerak. Ular fanda 

har  bir  haqiqiy  olimning  ilmiy  fikrlash  tarzi,  o’ziga  xos  «uslubi»  negizida  yotadi.  Mana  shu 

o’ziga  xos,  betakror uslubga qarab bir olimni boshqa olimdan, bir ilmiy maktabni boshqa ilmiy 

maktabdan  ajratish  mumkin.  Ilmiy  muammoni  qo’yish  va  uni  hal  qilishni  tanqidiy  fikrlash 

nuqtai  nazaridan  quyidagi  algoritm  ko’rinishida  ifodalash  mumkin:  muammoning  da’vati-

muammo mazmunining olim tomonidan anglab yetilishi-muammo ustida mushohada yuritish va 

uning yechimini topish. 

Ilmiy  muammoni  ijodiy  hal  qilish  negizida  olimning  tizimli,  analiziy  (tanqidiy)  fikrlash 

madaniyati,  dunyoqarashi,  qadriyatlari  olami,  etikasi,  axloqi,  tarbiyasi  va  umumiy  madaniyati, 

uning iste’dodli va o’ziga xos shaxs sifatidagi mentaliteti yotadi. Shuning uchun ham boshlovchi 

yosh  tadqiqotchi  fanda  ishga  kirishayotib  o’zi  tanlagan  fan  sohasida  yuksak  darajada  kasbiy 

malakasini  oshirishgagina emas,balki  o’zining umumiy madaniyati va bilimini  muttasil  oshirib 

borishga,  teran,  har  tomonlama  rivojlangan  shaxsga  aylanishga  ham  harakat  qilishi  kerak. 

Sivilizasiyaning uchinchi to’lqiniga mansub postmodernistik axborot jamiyati davrining hozirgi 

zamon  postnoklassik  fanida  yuksak  ma’naviyat,  ijtimoiy  mas’uliyat  va  insonparvarlikni 

shakllantirish ijod jarayonining zarur tarkibiy qismidir. 

Ilmiy  muammoni  ijodiy  o’rganishga  kirishar  ekan,  olim  uni  hal  qilish,  bilish,  ya’ni 

tushuntirish mumkinligiga ishonchi komil bo’ladi. Bunday tushuntirish mukammal, mantiqiy va 

shu  bilan  birga  mazkur  fan  sohasi  mutaxassislariga  aniq,  tushunarli  bo’lishi  kerak.  Faqat 

shundagina ilmiy  xamjamiyat ilmiy ijod  natijasini  tanqidiy o’zlashtirishi va u o’sib  borayotgan 

ilmiy bilim tizimidan o’rin olishi mumkin. 

---

Sintetik, dialektik xususiyatga, yaqqol ko’zga tashlanadigan amaliy yo’nalishga egalik, oshib 

borayotgan  ijtimoiy  talablar  va  ehtiyojlarga  bog’liqlik  hozirgi  zamon  postindustrial  davrining 

ilmiy  fikrlash  uslubiga  xosdir.  Mamlakatimizdagi  hayot,  ijtimoiy  islohotlar,  fuqarolik  jamiyati 

asoslarining  shakllantirilishi, ilmiy  bilimni  o’stirishgagina emas, fan yutuqlarini kundalik hayot 

va  ijtimoiy  ishlab  chiqarishga  tatbiq  etishga  ham  e’tiborni  qaratish  hozirgi  zamon  ilmiy 

xodimlarining ilmiy fikrlash uslubi va ilmiy ijodini bir- biriga bog’laydi. 

Ilmiy fikrlash uslubiiing ijodiy xususiyati uning quyidagi tarkibiy elementlarida o’z ifodasini 

topadi: 

  tushuntirish  tamoyili  yangi  ilmiy  bilim,  axborot,  faktlar  va  hodisalar  majmuini  ijodiy 

o’zlashtirish va tushunib yetish imkonini beradi; 

  soddalik  tamoyili  yordamida  olimning  ijodiy  tafakkuri  o’rganilayotgan  obyektning  ikkinchi 

darajali  omillari,  ahamiyatsiz  aloqalarini  mavhumlashtiradi,  o’rganilayotgan  hodisa  yoki 

faktning soddalashtirilgan modeli, ideal obrazi yaratiladi; 

  saqlash tamoyili ilmiy bilish va ijodning turli bosqichlarining vorisiyligini ifoda etadi, bunda 

tadqiqot  predmeti,  obyekta,  uning  mavjudlik  qonuniyatlari  va  atrof-muhit  sharoitlari  bilan 

o’zaro ta’sirlari, shuningdek, bilish vositalari, metodlari va usullari, uning tili saqlab qolinadi; 

  yangi  bilim  bilan  ilgari  olingan  ma’lumotlar,  qonunlar  va  nazariyalar  o’rtasidagi 

muvofiqlashtirish tamoyili yangi bilimdan eski bilimga o’tish algoritmini ko’rsatadi; 

  kuzatish  prinsipi  o’rganilayotgan  hodisalar  va  jarayonlarning  qiyofasini  yaratish  imkonini 

beradi.  Bu  yerda  til  muhim  rol  o’ynaydi.  Olim  til  yordamida  yangi  ilmiy  faktlarni  ilmiy 

hamjamiyat tomonidan to’g’ri tushuniladigan va obyektiv baho beri ladigan qilib bayon etadi. 

Ilmiy  fikrlash  uslubining  mazkur  tamoyillari  ilmiy  ijodda  o’ziga  xos  metodologik  mo’ljal 

bo’lib  xizmat  qiladi.  Ilmiy  tadqiqotning  barcha  bosqichlarida;  boshidan-o’rganish  obyektiga 

yondashuv  strategiyasini  ishlab  chiqishdan,  oxirigacha  -  maqola,  monografiya,  dissertasiya 

yozishgacha  yuqorida  ko’rsatilgan  tamoyillarga  rioya  qilish  kerak.  Yosh,  boshlovchi  olimlarga 

bunday  metodologik  mo’ljallar,  masalan,  magisgrlik dissertasiyasi yoki ilmiy maqola yozishda, 

ayniqsa, qo’l keladi. 

Ilmiy  muammoni topish, ilmiy tadqiqot obyekti(mavzusi)ni tanlash, tadqiqotning  maqsad va 

vazifalarini  ta’riflash,  tadqiqot  metodologiyasini  va  tadqiqot  vositalari  (asbob-uskunalar, 

apparatura  va  hokazo)ni  tanlash  qobiliyati  hal  qilinayotgan  vazifaga  butun  e’tiborni  qaratish, 

o’rganilayotgan  obyektga  «shung’ish»ga  yordam  beradi.  Shundan  so’ng  ilmiy  ijodga 

samaradorlik  -  obyektning  noaniq  aloqalari  va  jihatlarini  aniqlash,  mobillik  –  tadqiqotlarning 

qo’shni sohalariga o’tish qobiliyati, simultanlik - obyektni o’z tadqiqoti bilan to’liq qamrab olish 

qobiliyati, prediktorlik - obyektning bo’lg’usi holatini oldindan aniqlash ko’maklashadi. 

Fanlarda  ishlab  chiqarilgan  atamalar,  kategoriyalar  tafakkurning  ayniyat  qonuniga 

bo’ysunadi. Ilmiy izlanish odatda narsa va hodisalarga xos bo’lgan muhim tomonlarni, ichki 

qonuniyatlarni ochishga qaratilgan bo’ladi. Tadqiqotchi shu narsani unutmasligi lozimki, har 

bir  narsa  qanchalik  o’zgarishga  uchramasin,  ma’lum  vaqt  mobaynida  o’zining  asosiy 

xususiyatlarini,  ichki  aloqa  va  munosabatlarini  saqlab  qoladi.  Aynan  shu  barqaror  tomonlar, 

xususiyatlar,  aloqa  va  munosabatlar  o’rganilayotgan  obyektning  aynanligi,  o’xshashligini 

ifodalaydi  va  unga  xos  bo’lgan  ichki  qonuniyatlarni  ochish  imkoniyatini  beradi.  Narsa  va 

hodisalarni  o’rganish  jarayonida  ularga  xos  bo’lgan  barqaror,  ichki,  muhim,  ular 

mohiyatidan  kelib  chiqadigan  xususiyatlarni  aniklashdan  ichki  mohiyatli  tomonlarni  bilishga 

qarab boriladi. Bunda obyektni o’rganish shartlaridan biri - uni boshqa narsa va hodisalardan 

ajratib  olib  o’rganish  bo’lib  hisoblanadi.  Ko’rinib  turibdiki,  tafakkurda  narsalardagi 

o’zgarishlargina emas, balki ulardagi sifat muayyanligi, doimiylik, barqarorlik ham aks etadi. Ayrim 

hollarda  ilmiy  izlanishlarda  ayniyat  qonunining  buzilishi  natijasida  kuzatiladigan  fikrdagi 

noaniqlik, chalkashlik, g’alizlik tadqiqot obyektini yaxshi bilmaslikdan, yetarli o’rganmaslikdan 

kelib chiqadi. 

Ilmiy  izlanishlarni  olib  borishda  uchinchisi  istisno  qonunining  o’ziga  xos  o’rni  bor.  U 

nazariy  tadqiqotlar  jarayonida  fikrdagi  noaniqlikni,  chalkashlikni  bartaraf  etishning  muhim 

vositasi  bo’lib  hisoblanadi.  Uning  yordamida  inson  bilimi  narsa  va  hodisalarning  mohiyatiga 

---

qadar  chuqurlashib  boradi  va  ta’kidlash  joizki,  zidlikning  tomonlaridan  biri  ayrim  hollarda 

noaniq  bo’lib  qolaveradi.  Bu  hol  uchinchisi  istisno  qonunining  dixotomiyaga  xos  tomonlarini 

hisobga olishni talab  qiladi.  Uchinchisi istisno qonuni tadqiqotchidan o’z fikrlarini aniq, ravshan, 

zidliksiz  bayon  etishni,  raqibining  fikrlarini  inkor  etishning  asoslarini  topishni,  o’z  nuqtai-

nazariga  ega bo’lishini talab  qiladi. Ilmiy tadqiqotda undan  foydalanish uchun  biron-bir  fikrni 

inkor  etishning  o’zi  kifoya  qilmaydi.  Tadqiqotchi  muayyan  mavzudagi  o’z  nuqtai-nazarini 

bayon  qilishning  mantiqiy  usullaridan  foydalana  bilishga,  dalillar  asosida  o’z  fikrini  asoslay 

olishga erishishi lozim. 

Ilmiy ijod va amaliyotning tub maqsadi chin, obyektiv mazmunga ega bo’lgan bilimlarni 

hosil  qilish  hisoblanadi.  Chin  bilim  insondan  mantiq  qonunlarini  bilish  bilan  bir  qatorda 

isbotlash  va rad  etish  mantiqiy usullaridan unumli  foydalanishni taqozo  etadi. Ilmiy  bilishning 

eng  umumiy  xususiyati  shundan  iboratki,  ilmiy  izlanish  natijasida  qo’lga  kiritilgan  bilim  fan 

sohasidagi  yutuq  deb  hisoblanishi  va  fan  mazmuniga  kiritilmog’i  uchun  mantiqiy  isbotlash 

talablariga  javob  bermog’i  lozim.  Isbot  va  r a d   etish  mantiqning  yetarli  asos  qonunidan  kelib 

chiqadigan  mantiqiy  usullardir.  Bugungi  kunda  olimning  ilmiy  izlanish  erkinligi  va  mas’uliyati, 

fanni  tartibga  solish  imkoniyatlari  va  chegaralari,  ilmiy  ixtirolar  oqibatlarining  xususiyati 

masalalari ham o’ta dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. 

Ilmiy izlanish erkinligi to’g’risida so’z yuritar ekan, Vernadskiy hokimiyat ilmiy tafakkur 

erkinligini rivojlanishiga  har tomonlama imkoniyat yaratishi, davlat  hokimiyati  va  fan  o’rtasida 

murosaga kelinishi kerakligiga  masalasiga  e’tiborni  qaratadi.  Umuman  olganda,  ilmiy tafakkur, 

davlat o’z ishini to’g’ri olib borgan taqdirda, uning kuchi bilan to’qnash kelmasligi kerak, chunki 

fan xalq boyligining asosiy manbai, davlat qudratining negizi hisoblanadi. 

 

Hozirgi  sharoitda  ilmiy  izlanish,  zamonaviy  fan  rivojlanishining  asosiy  shakli  sifatida 

maydonga  chiqmoqda.  Fanning  taraqqiyot  darajasi,  ahamiyati  jamiyatdagi  o’rni  kabi 

xususiyatlaridan  ilmiy  izlanishning  mohiyati  namoyon  bo’ladi.  Hozirgi  zamon  fanida  ilmiy 

izlanishning o’ziga xos tomonlari, xususiyatlari  quyidagilardan iborat: 

1.Hozirgi  zamon  fanining  tadqiqot  obyektida  o’zgarish  sodir  bo’lmoqda.  Fanda 

murakkab tizimlar,  chiziqli  bo’lmagan jarayonlar va  o’z-o’zidan  tashkil bo’lish hodisalari keng 

o’rganilmoqda.  

2.Fanning  ushbu  obyektlari  xususida  murakkab  tashkil  etilgan  va  o’z-o’zidan 

rivojlanuvchi  tizimlar  haqidagi  tasavvurlar  ishlab  chiqilmoqda.  Yangi  obyektlar  haqida  nazariy 

konsepsiyalar,  qonunlarning  yangi  sinfiy  ko’rinishi  ishlab  chiqilmoqda  va  bular  asosida 

murakkab obyektlarning chuqur xossalari o’rganilmoqda. 

3.Ilmiy  tushuncha,  qonun  va  nazariyalarning  bilish  jarayonidagi  o’rni  masalasi,  ular 

haqidagi  tasavvurlarning  o’zgarishi,  ilmiy  bilishning  tabiati  xususidagi  masalalar  tadqiq 

qilinmoqda.    Buning  natijasida  bilishning  empirik  va  nazariy  bosqichlari,  uning  yangi 

xususiyalari, tuzilishi to’g’risida qo’shimcha ma’lumotlar olish imkoniyati tug’ilmoqda. 

4.Jarayon  va  hodisalarning  mohiyatini  ifodalovchi  yangi  tushunchalar  tengsizlik, 

beqarorlik,  bifurkasiya  va  hokazolarni  tadqiq  qilish,  o’rganish  olamning  ilmiy  manzarasi 

to’g’risida yangi ma’lumotlar olish imkonini beradi. 

5.Ilmiy izlanishning ilmiy uslub va shakllari boyib bormoqda. Yangi uslublar, tamoyillar 

kashf etilmoqda. 

6.EHM ilmiy izlanishning takomillashgan yo’nalishi hisoblanadi. 

7.Ilmiy  izlanish  inson  hayotiy  faoliyatining  muhim  unsuri,  tarkibiy  qismi,  ma’naviy 

hayotning muhim unsuri tarzida namoyon bo’lmoqda. 

Bilish  faqat  fan  bilan  chegaralanmaydi,  balki  ma’lum  darajada  fandan  tashqarida  ham 

mavjud  bo’ladi.  Ilmiy  bilishning  paydo  bo’lishi  bilimning  boshqa  shakllarining  yo’qolib 

ketishiga  olib  kelmaydi.  Zero,  fanni  noilmiy  bilim  shakllaridan  to’liq  ajratish  yo’lidagi  turli 

harakatlar hozircha hyech qanday natijaga olib kelmadi.  

Ilmiy bilish narsa va hodisalarni izohlash, tushuntirish va bashorat qilish kabi vazifalarni 

bajaradi.  Ilmiy  bilish  taraqqiyoti  nazariya  va  tamoyillar  almashinuviga  olib  keluvchi  ilmiy 

inqilob 

deb 

atalmish 

inqilobiy 

davrlari, 

bilimlarni 

chuqurlashtiruvchi 

hamda 

---

mukammallashtiruvchi  normal  fan  taraqqiyoti  davrlari  bilan  almashinadi.  Ilmiy  bilimlar 

obyektivligi, asoslanganligi bilan xarakterlanib, universallikka da’vo qiladi. 

Oqilonalikka    asoslangan  ilmiy  bilimni  noilmiy  bilimdan  farqlaganda,  eng  avvalo, 

noilmiy  bilim  kimningdir  uydirmasi  yoki  yolg’on  emasligini  anglash  zarur.  Chunki  u 

(oqilonalikdan  farq qiluvchi) o’zining normalari,  etalonlari, bilish vositalari va manbalariga ega 

bo’lgan aniq intellektual asoslarda shakllanadi.  

Albatta,  hozirgi  kunda  ilmiy  bilishning  boshlangan  nuqtasi  hisoblangan  noilmiy 

bilimning  ba’zi  shakllari  ilmiy  bilimdan  ham  ilgariroq  paydo  bo’lgan.  Masalan,  astrologiya 

astronomiyadan,  alkimyo  kimyodan  qadimiyroqdir.  Madaniyat  tarixidagi  bilimning  xilma-xil 

shakllari  klassik  bilim  standartlaridan  farq  qilib,  noilmiy  bilimlar  guruhi  sifatida  ezoterizm 

umumiy tushunchasida mujassamlashtirilgan. 

Insoniyat  tarixining  dastlabki  davrlaridayoq  tabiat  va  olam  haqidagi  eng  oddiy 

ma’lumotlar  beruvchi  kundalik  amaliy  bilimlarning  asosi  kundalik  turmush  tajribalari  bo’lib, 

unga oddiy ma’lumotlar yig’indisi sifatidagi tarqoqlik va notizimlilik xarakterlidir. 

Bunday bilimning xususiyati shundaki, odatda, u inson tomonidan ongsiz qo’llaniladi va 

bu  jarayonda  qandaydir  dalillar  tizimini  talab  qilmaydi.  Ba’zida  kundalik  tajribaviy  bilim 

artikulyasiya  (oddiy  instinkt)  darajasidan  sakrab,  shunchaki  subyekt  harakatlarini  boshqaradi. 

Uning yana  bir  xususiyati  mutlaqo  yozish  mumkin  emasligidadir.  Masalan, har  bir  etnik birlik, 

folklorda shakllangan maqollarni u faqat dalil (fakt) sifatida e’tirof etadi, xolos. Lekin ular hyech 

qachon  kundalik  bilim  nazariyasi  sifatida  yozib  qoldirilmaydi.  Shuni  ham  aytish  kerakki,  olim 

xususiy  ilmiy  tushunchalar  va  nazariyalar  zahiralarini  voqyelikning  aniq  sohasida  qo’llar  ekan, 

doimo  kundalik  tajribaning  umuminsoniy  xarakterga  ega  bo’lgan  noxususiy  sohasida  ham 

ishtirok qiladi. Chunki, olim olim bo’lsa-da, doim shunchaki inson sifatida qolaveradi. 

Noilmiy  bilimning  alohida  shakllaridan  biri  konkret  shaxsning  boyligi  hisoblangan 

shaxsiy bilimdir. Shaxsiy bilim ma’lum subyektning qobiliyati va intellektual bilish faoliyatining 

xususiyatlariga  bog’liq.  Jamoa  bilimi  umum  ahamiyatga  ega  yoki  shaxsdan  ustundir,  barcha 

tizimlarni  tuzish  uchun  zarur  hamda  umumiy  bo’lgan  tushuncha,  usul,  qoidalarning  mavjud 

bo’lishini belgilaydi. Insonning individual ijodiy qobiliyatlarini namoyon qiladigan shaxsiy bilim 

bilishning zarur va real komponenti sifatida tan olingan. U fanni, insonni va san’atni yoki bilish 

faoliyatini faqat darslik bilan o’rganish mumkin emasligini, u faqat olimning yoki shaxsning ijod 

jarayonida egallanishini e’tirof qiladi. 

Bugungi kunda, noilmiy bilimning quyidagi shakllari ham e’tirof etiladi: 

1.  Noilmiy  bilim  tarqoq,  notizimli  bilim  sifatida  tushunilib,  u  qonunlar  bilan 

izohlanmaydi  va  formallashtirilmaydi,  mavjud  dunyoning  ilmiy  manzarasiga  qarama -qarshi 

turadi. 

2.  Fangacha  bo’lgan  ilm,  ilmiy  bilimning  prototipi,  uni  keltirib  chiqaruvchi  bazasi 

omili va asosi.  

3.  Parailmiy  bilim  mavjud  standartlarga  mos  kelmaslikdir.  Parailmiy  («para» 

yunoncha  –  yonida)  bilim  o’ziga  tarixiy  fenomenlar  haqidagi  ta’limotlar  va  mulohazalarni 

ilmiylik mezonlari nuqtai nazaridan asosli tushuntira olmaydigan bilimni ifodalaydi. 

4.  Psevdoilmiy  bilim  an’anaviy  nazariyalarni  targ’ib  qiluvchi  intellektual  faollikda