10-mavzu. Tog‘ jinslariga suvning ta’siri bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar reja

10.2. Tog` jinslariga suvning ta'siri bilan bog`liq bo`lgan jarayonlar
Oqma loylar – gidrodinamik ta'sirlarda namoyon bo`ladigan qumli jinslar.
Gidrodinamika – yer bag`ridan chiqib kelayotgan filtrlanayotgan suvlar orqali qumlarning suyulishi.
Gidrodinamik bosim – grunt zarrachalarining atrofidan oqib o`tayotgan filtrlanuvchi suvlarning ularga ko`rsatayotgan bosimi.
Gidrodinamik hovurak – bu pastdan tepaga ta'sir etuvchi gidrodinamik bosim, u gruntning tepaga intilishini va zarrachalarning ko`tarilishini keltirib chiqaradi.
Tiksotropiya – gruntning dinamik ta'sirlar ostida suyulishi (titrashlar, portlashlar, seysmika).
Oqma loylar ikki xil bo`ladi: haqiqiy va soxta.
Haqiqiylari: qumlar tarkibida kolloidli zarrachalar mavjud; qo`zg`aluvchan tuzilishga ega; asosiy sababi - mikroorganizmlar tomonidan ishlab chiqiladigan shilimshiq; mustahkamligining pastligi; zichlik o`zgarishining o`n va yuz karra pasayish imkonining mavjudligi. Soxta oqma loylar tarkibida kolloidli zarrachalar yo`q.
Asosiy kurashish usuli: suvni chiqarib tashlash.
Suffoziya – filtrlanuvchi suvlar yordamida tog` jinslari zarrachalarining yer ostidan tashqariga chiqarilish jarayoni. Oqibati: yer sathining pasayichi, voronkalar va o`pirilishlarning hosil bo`lishi.
Suffoziya turlari:
1) mexanik - alohida zarrachalar jinslardan ajratilib olib chiqiladi;
2) kimyoviy - ayrim zarrachalar suvda eriydi;
3) kimyoviy-mexanik - bir vaqtning o`zida erish va ajralish jarayonlari bo`lib o`tadi.



10.1-Rasm. Sulak daryosi basseynidagi karstli voronka

Sabablari: gidrodinamik bosim, kritik g`ovaklilik, suvning kritik tezligi. Suffoziyaga qarshi kurashish choralari: suvning filtrlanishiga chek qo1yish; tashqi oqimlarni boshqarish; yer sirtini gidroizolyasiya qilish; suv chiqish joylarini berkitish; vertikal drenajlar qurish; "gruntda devor" turidagi to`siqlar qurish.

Karst – tog` jinslarining suvda erib chiqarilishi (ohaktosh, gips, dolomit) natijasida bo`shliqlarning paydo bo`lishi va yer sirtining o`pirilishi. Karstning suffoziyadan asosiy farqi shundaki, karstda barcha jinslar suvda erib uning bilan birga tashqariga chiqadi.
Karst hosil bo`lish faktorlari: suvning erituvchanlik ta'siri, suvning oqib ketishi, suv o`tkazuvchanlik darajasi.
2 soha shakllanadi: yer osti suvlari sathidan tepada va pastda.