МАЗМУН ВА ШАКЛ - Оламдаги турли нарса,
- ҳодиса ва жараёнларнинг
- диалектикасини ўрганишда,
- улар ўртасидаги алоқа ва
- муносабатларни билишда
- муҳим ўрин тутадига
- категориялардир. Мазмун
- муайян нарса, ҳодиса,
- жараёнларнинг ўзига хос
- сифати, хусусиятлари,
- муҳим белгилари, элемент-
- ларининг йиғиндисини англат-
- са, шакл мазмуннинг мав-
- жудлик усули, нарса ва
- ҳодисаларнинг ички ҳамда
- ташқи тузилишини ифода
- этади.
- Масалан, нарса ва
- жисмнинг мазмуни
- моддийлиги ва
- ҳаракатда эканли-
- гидадир. Худди шун-
- дай, атомнинг маз-
- муни унинг тарки-
- бидаги 30 дан ор-
- тиқ манфий, мус-
- бат ва ноль зарядли
- элементар зарралар,
- уларнинг резонанс-
- лари, электрон май-
- дон кабиларнинг
- шунчаки механик
- бирлигидангина
- иборат эмас.
- Айни пайтда, уларнинг ҳара-
- кати муайян майдонлар
- орқали бир-бирига таъсир ва
- акс таъсир кўрсатишини
- ҳам билдиради. Атомнинг
- шакли унинг таркибига ки-
- рувчи элементар зарралар-
- нинг жойланиш тартиби, зар-
- ралар ва майдон орасидаги
- муносабат асосида юзага
- келувчи алоқалар, боғла-
- нишнинг хусусияти билан
- белгиланади. Шунингдек,
- ҳар қандай бадиий асар-
- нинг мазмуни унда акс эт-
- тирилган воқеа орқали ғоя
- ва образлар тизимини бил-
- дирса, шакли шу асарнинг
- тузилиши, тили ҳамда ҳикоя,
- роман ва шу кабилар тарзи-
- да ифодаланади.
- Ушбу тушунчаларнинг
- умумлашиши объектив оламдағи хилма-
- хилликнинг моҳиятан яхлитлиги
- билан ифодаланади. Бироқ улар алоҳида
- -алоҳида ҳолатда ҳам воқеликдаги бирон-бир
- реалликни идрок этишга имкон туғдиради.
- Объектив олам бепоён бўлгани ва у жуда
- кўп нисбий бутунликлардан
- ташкил топгани учун бутун бошқа
- бутунликнинг
- қисми бўлиши, қисми эса бошқа элемент-
- ларга нисбатан бутунвазифасини
- ўташи ҳам мумкин.
- У олам ва ундаги
- нарсаларнинг
- Таркибий
- тузилишини
- англатади
- Бутун ва
- қисм — фалсафий
- категориялар
- Бутун нарса, ҳо
- диса ва уни
- ташкил этган қисм-
- ларнинг муайян тар-
- тибда жойлашган ва
- ўзаро боғланган
- Ягоналикнинг
- ифодасидир.
- Қисм бутун
- таркибига
- кирадиган, унинг
- таркибидагина ўз
- вазифаси (функ-
- цияси)ни бажара
- оладиган
- алоҳидаликдир.
- Сабаб оламнинг ҳа-
- ракати ва муайян
- вақт доирасида бўл-
- ган ўзгаришдан ' сўнг
- иккинчи бошқа бир
- натижанинг заруран
- келиб чиқишини таъ-
- минловчи асосий ҳо-
- дисани англатади.
- Оқибат эса ҳодиса-
- лар занжирида сабаб-
- нинг таъсиридан
- вужудга келадиган
- янги ҳодисадир,
- сабабнинг
- натижасидир.
- Оламдаги нарса
- ва ҳодисалар-
- нинг бир-бири
- билан алоқадор-
- лиги, таъсири ва
- акс таъсирини,
- воқеликка хос ана
- шундай муноса-
- батлар жараёни-
- даги сабаб ҳамда
- оқибат боглани-
- шини ифодалай-
- диган категория-
- лардир.
- Олам тарақ-
- қиётидаги боғ-
- ланишлар са-
- бабиятга, уму-
- мий қону-
- ниятга бўйсу-
- нади, деб ҳи
- собловчи таъ-
- лимот фанда
- Детерминизм
- оқими, деб
- юритилади
- Аксинча, са-
- бабият ва за-
- руриятни ин-
- кор этиб, бу
- Категориялар-
- ни воқеликдан
- ажратган ҳол-
- да тушунти-
- рувчи оқим
- индетерми-
- низм, деб
- аталади.
- Сабаб, баҳона ва шартни фарқлаш лозим. Баҳонани субъектив сабаблар
- қаторига киритиш мумкин. Бунда воқеа ёки шерикнинг ҳаракати ўзининг,
- одатда, нотўғри жавоб ҳаракатларини оқлаш мақсадида талқин қилинади
- ва баҳоланади. Шартлар – амалдаги ёки эҳтимол тутилган сабабнинг мав-
- жудлик муҳитини ташкил этадиган ички омиллар ва ташқи муносабатлар маж-
- муидир. Синергетика муҳитга ягона негиз, бўлғуси тузилманинг ранг-баранг
- шакллари манбаи, ривожланишнинг турли йўллари учун майдон сифатида
- қарайди. Сабаб-оқибат муносабатлари тизимида шартларнинг амалдаги
- аҳамиятини тушуниш учун қуйидаги мисолни кўриб чиқамиз. Фуқаро А. хоти-
- ни сузишни билмаслигидан хабардор бўлгани ҳолда, ундан қутулиш учун
- уни денгиз бўйлаб саёҳатга юборади. Оқибатда хотини сувга чўкиб ўлади.
- Эрнинг ҳаракатлари хотин ўлимининг сабаби ҳисобланадими? Бу мисол
- шартлар ўз ҳолича оқибат сабаби бўла олмаслигини, лекин сабабнинг амал-
- га ошишига кўмаклашадиган ёки монелик қиладиган омил ҳисобланишини
- кўрсатади.
- Синергетика сабабият ҳақида.
- Сабабият ҳақидаги фалсафий қарашлар узоқ эволюция жараёнини бошдан
- кечирди. Механистик ёндашув сабабни сиртдан кўрсатилган таъсир сифа-
- тида талқин қилади. Дунё жисмларнинг тартибга солинган, олдиндан ай-
- тиш мумкин бўлган аниқ ўзаро алоқаси сифатида тасаввур қилинади. Та-
- содифнинг мавжудлиги рад этилади. Сабабият занжирлари чизиқли хусу-
- сият касб этади, оқибат сабаб таъсирига пропорционал бўлади. Биноба-
- рин, сабабият занжирларига қараб ривожланиш жараёнининг ўтмишини
- ҳам, келажагини ҳам аниқлаш мумкин. Аммо илмий билимнинг ривожла-
- ниши механистик детерминизмнинг асоссизлигини намойиш этади. Синер-
- гетика йўналиши асосчиларидан бири И.Р.Пригожин механистик детерми-
- низмга шундай баҳо беради: «Динамика рационалистик моделининг маҳсу-
- ли сифатида тушунилган детерминизм эндиликда айрим ҳоллардагина на-
- моён бўлувчи хосса билан боғланади»1, деб баҳо беради.
-
Do'stlaringiz bilan baham: |
