11-7chi-19 guruh talabasi

2.Darsdan tashqari ishlar maqsadi va tashkiliy mezonlari.
Chet til vositasida o‘quvchilar umumiy saviyasini oshirish, o‘quv predmetiga qiziqishni kuchaytirish, bo‘sh vaqtlardan samarali foydalanib, bilishga qaratilgan ehtiyojlarni qondirish kabi vazifalar hal qilinadi. Dars va undan tashqari ish maqsadlarini ta’riflashda, birinchidan, ular orasidagi sezilarli farq nazarda tutiladi, ikkinchidan, darsdan tashqari ish turlarining xususiyatlari inobatga olinadi va, nihoyat, uchinchidan, o‘quv predmeti oldiga qo‘yilgan amaliy, ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi maqsadlar to‘lig‘icha hisobga olinadi. Darsdan tashqari ishlarning har bir turining xususiyatidan kelib chiqib, ularga qator metodik talablar qo‘yiladi. Talablami ro‘yobga chiqarish darsdan tashqari ishlami tashkil qilish mezonlari bilan bog'liq.
Quyidagilar muhim mezonlar sanaladi:
1. Ixtiyoriylik. 0 ‘quvchi o‘z xohish-istagi bilan darsdan keyin mashg‘ulotga qatnashadi. Ixtiyoriy tanlagan tadbirlarida „va’daga vafo“ qabilida muayyan topshiriqlami bajarish majburiyga aylanadi.
2. Muntazamlik va aniq maqsad. Ishlar bir me’yorda (haftada, oyda, yarim yilda, har kuni) bajarib boriladi.
3. Yoshiga moslik. Ishtirokchilaming shaxs xususiyatlarini, ya’ni bilim saviyasi va qiziqishlari kabi ruhiy va ma’naviy jihatlarini nazarga olib, ularga yumush yuklanadi.
4. Uzviy bog‘Iiqlik. Darsda shakllanadigan nutqiy ko‘nikma va malakalar zaminida darsdan tashqari ish tashkil qilinadi. 0 ‘z navbatida dars jarayoniga ijobiy ta’sir o'tkaziladi
. 5. Ommaviylik. Imkon boricha ko‘pchilik jalb etilsa, darsdan tashqari tadbirlarning o‘quv-tarbiya jarayonini jonlantirishga shunchalik yaxshi erishiladi.
6. Informativlik (axborotga boylik). Darsdan tashqari sarflanadigan kuch ua vaqtni zoye ketkazmaslik maqsadida majburiy dastur o‘quv materialini takrorlash va mustahkamlash bilangina kifoyalanmay, rejalashtirilgan tadbirlarning mazmuni sinchiklab tanlanadi. 0 ‘quvchiga yangilik berilishi, qiziqarli axborotga oshno etilishi, uning bilish ehtiyoji qondirilishi darsdan tashqari ishlarning informativligi, ya’ni ma’naviy

ozuqaga boyligi orqali ta’minlanadi. Ma’naviy boyish o‘quvchini olg‘a undaydi, ijodiy faoliyatini qo‘zg‘aydj, tashabbusini uyg‘otadi. Bulaming hammasi o‘qishga moyillik (motivatsiya) tug‘diradi.

a) chet tilida darsdan tashqari ishlarni tashkil etish tamoyillari:
Har qanday mavzu bo'yicha darsdan tashqari ishlar tizimining ishlashi insonning mazmuniga, shakllariga, usullariga, pedagogik ta'sir yo'nalishiga, tizimning individual elementlari o'rtasidagi aloqaning xususiyatiga qarab bir qator printsiplar va xususiy talablarga asoslanadi.
Chet tilida darsdan tashqari ishlarning printsiplari uning mazmuni, usullari va tashkiliy shakllariga qo'yiladigan talablarni belgilovchi dastlabki qoidalar hisoblanadi. Ular maktabdagi barcha darsdan tashqari ishlarning maqsadlari va vazifalariga javob berishadi va darsdan tashqari ishni tashkil etuvchi o'qituvchining pedagogik faoliyatining mohiyatini tasvirlaydi.
Darsdan tashqari ishlar quyidagi printsiplarga asoslanadi:
1) hayot bilan muloqot qilish printsipi.
Ushbu tamoyilni amalga oshirish chet tilida darsdan tashqari ishlarning bolaning turmush sharoiti va faoliyati bilan yaqin aloqalarini ta'minlashga imkon beradi. Ushbu tamoyilni amalga oshirishning asosiy shartlari quyidagilar:
* o'smirlar va katta maktab o'quvchilarini mamlakatimiz va chet eldagi dolzarb voqealar bilan muntazam tanishtirish;
* mahalliy ilmiy materiallardan keng foydalanish;
* chet tilini professional faoliyatida ishlatadigan odamlar bilan uchrashuvlar;
* maktab faoliyatiga xorijiy tilda materiallarni kiritish;
* maktab hayotidan darsdan tashqari darslarda materiallardan foydalanish;
* chet ellik talabalar bilan yozishmalar materiallarini tanlangan mavzular bo'yicha ishlashga jalb qilish.
2) talabalarning kommunikativ faoliyati printsipi.

Talabalarning darsdan tashqari ishdagi yuqori kommunikativ faoliyati uchun zarur shart-sharoit-bu eng qiziqarli va qulay faoliyat turini tanlash imkoniyati: chet ellik do'stlar bilan yozishmalar o'tkazish, o'rganilayotgan tilda kitoblarni o'qish, dramatik doiralar darslarida og'zaki nutq ko'nikmalarini rivojlantirish va h.k. kommunikativ faoliyatni rag'batlantirish uchun nafaqat faoliyatning xilma-xilligi, balki uning mazmunli tomoni ham muhim ahamiyatga ega. O'quvchilar uchun yangi, noma'lum materiallardan foydalanish, ularning bilim va qiziqishlari muloqotga bo'lgan ehtiyojni keltirib, uning sifat darajasini oshiradi.

3) talabalarning til tayyorgarligi darajasini va chet tili darslari bilan darsdan tashqari ishlarning uzluksizligini hisobga olish printsipi.
Darsdan tashqari ishlarda, darslarda bo'lgani kabi, bilim, ko'nikma va ko'nikmalardan ongli ravishda foydalanishga erishish kerak. Foydalanilgan materiallarning mazmunini tushunish, o'quvchilarning nutq faoliyatiga qo'shilishiga tayyorligi asosan bolaning chet el faoliyatiga bo'lgan qiziqishini shakllantirishga bog'liq. Chet tili darslarining uzluksizligi va darsdan tashqari ishlarning mavzusi hech qanday tarzda ish mavzusi, shakllari va usullarini takrorlashni anglatmaydi. Og'zaki nutq va o'qish uchun dastur bo'yicha o'rganilayotgan mavzularning har biri doirasida o'quvchilar uchun eng katta qiziqish uyg'otadigan kichik mavzular aniqlanishi mumkin. Ushbu mavzularning maqsadi dasturiy mavzuni aniqlab olish, uni bolalar hayotining manfaatlari, shartlari va sharoitlariga yaqinlashtirishdir. Darsdan tashqari ishlar mavzusidagi leksik-tematik aloqalarni bosqichma-bosqich kengaytirish amaliy, umumiy va ta'lim vazifalarini hal qilish uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi.
4) talabalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish printsipi.
Chet tilida darsdan tashqari ishlarning samaradorligi asosan chet tilini o'rganish bosqichlari va o'quvchilarning psixofizyologik xususiyatlariga muvofiqligi, shakllari va usullari bilan belgilanadi. Talabalarning odatda yosh xususiyatlarini bilish va hisobga olish o'qituvchiga chet tilida darsdan tashqari ishlarni istiqbolli rejalashtirishni amalga oshirish, uning vazifalari va har bir bosqichda tashkil etish usullarini aniqlash imkonini beradi. [30, 68].
5) jamoaviy, guruh va individual ish shakllarini birlashtirish printsipi.
Kollektiv, guruh va individual ish shakllarining mohirona kombinatsiyasi o'quvchilarning kontingenti o'qituvchisi, ularning manfaatlari, imkoniyatlari, rejalari haqida yaxshi bilimga asoslangan. Bu sizga sheriklarni maqbul tanlash, ularning rollarini taqsimlash imkonini beradi. Individual, guruh va jamoaviy faoliyat organik ravishda birlashtirilishi kerak. Shu nuqtai nazardan, individual va guruh faoliyatining muayyan bosqichida jamoaviy faoliyatga qo'shilish eng maqbuldir, natijada shaxsiy motivlar va tajribalarni jamoaning motivlari va tajribalari bilan birlashtiradi.
6) chet tilida darsdan tashqari ishlarni tayyorlash va o'tkazishda o'zaro aloqalar printsipi.
Ushbu tamoyilning ahamiyati, birinchi navbatda, maktabning barcha ta'lim-tarbiya jarayonining yakuniy maqsadining birligi-har tomonlama rivojlangan, uyg'un shaxsni shakllantirish, ikkinchidan, insonning ma'naviy mohiyatining birligi bo'lib, uni qisman o'rgatish va o'qitish mumkin emas. Idoralararo aloqalarni amalga oshirishda yosh avlodni tarbiyalash va tarbiyalash bo'yicha olib borilayotgan ishlarga tizimli yondashish talablaridan biri amalga oshirilmoqda. Ushbu talabni hisobga olgan holda, chet tilida darsdan tashqari ishlar izolyatsiya qilinmasligi kerak, ammo boshqa ta'lim ob'ektlari bilan yaqin aloqada bo'lishi kerak. Geografiya, tarix, adabiyot va boshqa fanlardan o'rganilayotgan til bilimdonlari klublari to'garaklari ishida qiziqarli materiallardan foydalanish chet tili bo'yicha darsdan tashqari ishlarni boyitadi, o'quvchilarga bo'lgan qiziqishni va uni o'tkazish sifatini oshirishga xizmat qiladi.
Sinfdan tashqari ishlarning samaradorligi va samaradorligi yuqorida ko'rsatilgan printsiplarni hisobga olish va quyidagi shartlarga rioya qilishga bog'liq:
* ishtirok etish ixtiyoriy;
* bolalar tashabbusini o'qituvchining rahbarlik roli bilan birlashtirish;
* ish mazmuni, shakllari va usullarining qiziqarli va yangiligi;
* barcha tadbirlarning estetikasi;
* barcha rejalashtirilgan tadbirlarni aniq tashkil etish va ehtiyotkorlik bilan tayyorlash;
* maqsadlar va faoliyat istiqbollari mavjudligi;
* o'quvchilar faoliyatini pedagogik rag'batlantirish usullaridan keng foydalanish;
* oshkoralik;

* keksa o'quvchilarni kichik yoshdagi talabalar bilan tadbirlarni tayyorlash va o'tkazishga jalb qilish.

Yuqoridagi barcha tamoyillar va shartlar bir-birini to'ldiradi va kompleksda shaxsning rivojlanishiga maqsadli, izchil, tizimli va ayni paytda ko'p qirrali ta'sir ko'rsatadi.
b) chet tilida darsdan tashqari ishlarning maqsad va vazifalari
Chet tili bo'yicha o'quv-tarbiya jarayonini jadallashtirishning bir usuli-bu mavzu bo'yicha darsdan tashqari ishlarning yagona tizimini yaratish, chunki har qanday dasturiy mavzuni o'rganish darsdan tashqari ishlarda davom ettirilishi mumkin. Darsdan tashqari ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishda chet tili o'qituvchilarining pedagogik jamoasi bir tomondan amaliy, ta'lim va tarbiyaviy muammolarni hal qilishda yordam beradigan, boshqa tomondan, vaqt jihatidan iqtisodiy, bolalar jamoasining manfaatlariga javob beradigan va o'quv jarayonining butun tizimi bilan birlashtirilgan ish shakllarini tanlashi kerak.
Chet tilida darsdan tashqari ishlarning maqsadlari quyidagilardir:
* xorijiy kommunikativ faoliyatni o'zlashtirishda bilim, ko'nikma va ko'nikmalarni kengaytirish va chuqurlashtirish;
* mavzuni o'rganishga talabalarning qiziqishini oshirish;
* shaxsni, shu jumladan intellektual, hissiy-voliy va ma'naviy-axloqiy sohani har tomonlama rivojlantirish.
Chet tilida darsdan tashqari ishlar bunday muammolarni hal qiladi:
* IIA darslarida olingan bilim, odat va ko'nikmalarni takomillashtirish;
* bolaga dunyoqarashni shakllantirishga yordam berish;
* ularning ijodiy qobiliyatlarini, mustaqilligini, estetik ta'mini rivojlantirish;
* o'z ona yurtiga va tili o'rganilayotgan mamlakatga sevgi va hurmatni tarbiyalash.
Ushbu vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirishda muhim omil-IA ning turli darajadagi psixologik va pedagogik xususiyatlarini hisobga olish. Bir yoki boshqa yoshdagi shaxsning xususiyatlarini bilish IIA bo'yicha darsdan tashqari faoliyatning mazmuni va shaklini to'g'ri aniqlash imkonini beradi.
Asosan, IIA (5-6 sinflar) bo'yicha darsdan tashqari ishlarni tashkil etishning dastlabki bosqichi yosh o'smirlik davriga to'g'ri keladi. Ushbu sinf o'quvchilari o'rta maktab o'quvchilari bilan juda ko'p o'xshashliklarga ega, ammo beshinchi sinfda ularning hayoti va ta'lim faoliyati shartlari o'zgaradi, bu ularning ruhiga yuqori talablar qo'yadi. Ushbu yoshdagi o'quvchilar ko'pincha vazifa tuyg'usi, hayot rejalari kabi omillar bilan emas, balki faoliyatning o'ziga qiziqishi bilan belgilanadi. Shu munosabat bilan chet tilining ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatini tushuntirish orqali haddan ziyod qiziqish uyg'otmaydi. Bolalarni muloqot qilish bilan shug'ullanadigan turli xil tadbirlarni amalga oshirish va uni tashkil etishga harakat qilish juda muhimdir, shuning uchun talabalar erishilgan natijalardan qoniqish hosil qiladilar, shuning uchun muvaffaqiyat va mag'rurlik hissi keyingi bosqichlarda o'z faoliyatlarini rag'batlantiradi. Ota-onalar va butun maktab jamoasining chet tilini o'rganishda talabalarning erishgan yutuqlariga bo'lgan e'tibori ular uchun katta ahamiyatga ega va ko'p jihatdan mavzuga bo'lgan munosabatni belgilaydi.
O'rta darajada (7-9 sinflar), o'smirlar, xatti va qadriyatlar muayyan namunalarini o'zlashtirish yangi, qiziqarli idrok moyil qaratilgan katta ijtimoiy faoliyatini namoyon, ularning xotira intellektual yo'nalishi bo'yicha rivojlanadi, xotira maqsadli belgi kasb etadi, nutq yanada boshqarish va rivojlangan bo'ladi. O'smirlar o'z manfaatlariga samimiy va jiddiy munosabatda bo'lishni talab qiladilar, kattalar tomonidan o'z mustaqilligini cheklashni yoqtirmaydilar.
3.Darsdan tashqari ishlami tashkil qilish.....

Инглиз тилида синфдан, мактабдан ташқари

утказиладиган ишларни ташкил қилиш
Инглиз тилидан утказиладиган синфдан, мактаб­
дан, аудиториядан ташқари ишлар таълим-тарбия бе­
риш тизимининг таркибий қисмидир. Уларга ўқувчи,
талабалар ўз хоҳишлари билан қатнашадилар. Ҳозирги
давр талаблари бундай ишларга янада кўпроқ аҳамият
беришни талаб қилади.
Улар кўпроқ тарбиявий йўналишда бўлиб, укувчи­
ларни ҳар томонлама ривожлантиришга ёрдам беради,
ўқувчиларнинг инглиз тилидан билим, малака ва кўник-
маларини чуқурлаштиради, оширади, ривожлантиради.
Ўқувчиларни ватанпарварлик, байналминал руҳида тар­
биялашга, катталарни, меҳнатни ҳурмат қилишга ўрга-
тади. Бундай ишлар орқали ўқувчиларни жамоатчилик
бўйича алоҳида қобилиятлари, қизиқиш томонлари на­
моён бўлади. Ўқучилар бундай тадбирларга ўз хоҳиш-
ларига қараб қатнашадилар. Ўқитувчи бундай ишларни
яхши, хилма-хил, қизиқарли ташкил қила олса, Укув­
чиларни инглиз тилига қизиқиши, ўқитувчига, инглиз
тилига ҳурмати ортади.
Бунинг учун эса ўқитувчи дарсини яхши, қизиқар-
ли ташкил қилиши, ўқувчиларни қизиқтириши зарур.
Ўқитувчи ўқувчиларни қизиқтира олса, ўқувчилар
синфдан, мактабдан ташқари ишларни ўтказишни та­
лаб қиладилар. Дарсда қилинадиган ишлар синфдан,
мактабдан ташқари ишлар бир-бирини тўлдиради, бир-
бирига боғлиқ, бир-бири билан алоқададир. Уларни
бундай боғлаб олиб бориш ўқувчиларнинг қизиқиши-
ни орттиради, ўқувчилар ўз вақгида инглиз тили бўйича
вазифаларни бажарадилар, ўқитувчининг айтганини
қиладилар, дарсда интизом яхши бўлади.
Булар эсаўқитувчига дарсни бемалол, қизиқарли қилиб ўтишга ёрдам беради, рағбатлантиради. Инглиз тилидан бун­дай ишларни ташкил қилиш, ўтказиш бўйича жуда куп илмий ишлар қилинган, қилинмоқда, кулланма­лар бор, улар методика адабиётларда кенг ёритилган, ёритилмоқда. Улардан ташқари «Иностранные языки в школе» журналининг ҳар бир сонида бундай ишлар бўйича инглиз, француз, немис тилларида материал­лар берилмоқда. Узбек ўрта мактаблари учун улар ҳали камдир. Методик адабиётларда синфдан,мактабдан ташқари ишларнинг мақсад, вазифалари, мазмуни, уларга булган талаблар кўрсатилган. Уларнингшакл, турлари, ташкил қилиш, ўтказиш йўллари ишлаб чи- қилган.Синфдан, мактабдан ташқари ишлар инглиз тили­да турли хил нутқ фаолияти турларини ўстириш билан бирга тарбиявий, таълимий йўналихцда дарсдан таш- lқари ташкил қилинади, ўтказилади. Бундай ишлар учун ўқитувчига ҳақ тўланмайди.А. А. Миролюбовнинг фикрича, бундай ишларда ҳар бир чет тилининг хусусияти, ўқувчиларнинг шахсий қизиқишлари, қобилиятлари ҳисобга олиниб, у 2 та вазифани бажаради:Биринчидан, ўқувчиларнинг чет тилига қизиқиши- ни оширади, билимини чуқурлаштиради,четтилидан малака-кўникмаларни ривожлантиради.Иккинчидан, ўқувчиларнинг ғоявий, сиёсий, меҳ- нат, эстетик тарбиясини ривожлантириш учун бўш вақгни банд қилади.Бундай ишлар чет тили,и инглиз тили воситалари орқали амалга оширилади. Ўқувчилар билан синфдан ва мактабдан ташқари ишларни, тадбирларни утказиш ёрдамида ўқитувчи ўқув машғулотларининг умумтаъ­лим ва тарбия вазифаларини чуқурроқ, мустаҳкамроқ ҳал қилади, кенгайтиради.Синфдан ва мактабдан ташқари ишларнинг ўтказишдан асосий мақсад тил соҳасида янги билим бе­риш эмас, балки фақат ўқувчилар билими ва малака- кўникмаларини чукурлаштириш, кенгайтиришдир. Бун­дай ишларда кулланиладиган машқлар, ишлар қизи- қарли бўлиши зарур. Ўкувчилар ўрганаётган материал­лар бошқа предмет материаллари билан боғланган були­ши маъкул. Улар ўқувчиларнинг билимига ва фаолли- гига таяниши, оммавий хусусиятга эга бўлиши ҳамдa мактаб кувчиларининг ижодий ташаббусини, улар­ нинг мустақиллигини ўстириши зарур. Синфдан, мак­табдан ташқари ишларда ўқувчиларга ташаббускорлик ва мустақилликка кенг йўл берилади, ўқувчиларни ом­мавий ишларда қатнаштириш кўзда тутилади. Синф­дан, мактабдан ташқари ишлар кўп методик адабиёт­ларда 3 та шаклга, турларга бўлинади.Ҳозир синфдан ва мактабдан ташқари ишларни якка, гуруҳга бўлиб ишлаш ва оммавий ишлаш шакл­ларига бўлиняпти.Якка ишлаш, ишлатиш шаклида ўқувчига шеърни ўргатиш, монологни ёдлатиш, ашулани ўргатиш, ўқув- чига мақола ёзишни ўргатиш, кўргазмали материал, қуроллар тайёрлатиш, инглизча маъруза қилишга тайёр­лаш, олимпиядада қатнашишга тайёрлаш каби турла­ри киради.Гуруҳ шаклини тўгарак шакли ҳам дейилади. Унда ўйин ўйнаш, бирга шеър, ашула айтиш, гаплашиш, ўқиш, таржима қилиш, драма, адабиёт, санъат каби турлари бўлиши мумкин.Оммавий шаклда инглиз тилида кечалар, олимпия- далар,қувноқларва зукколар мусобақаси (КВН), дис-
котекаларни ташкил қилиш, фильмни кўришга бо­
риш, кўргазмаларга бориш, сўнг инглиз тилида муҳо-
кама қилиш, ўқилган ҳикоя, пьесаларни драмалашти-
риш, инглиз тилида деворий рўзномалар чиқариш,
стендлар ташкил кдлиш каби турларни киргизиш мум­
кин. Синфдан, мактабдан ташқари ишлар бир мавзуга,
санага, ёзувчи ёки шоир ижодига, туғилган кунига,
чет элликлар ёки чет эдда бўлганлар билан учрашувга
бағишланиши мумкин. Унда якка ишлаш, оммавий иш­
лаш шакллари чатишиб кетади. Ҳозир инглиз тилида
хат ёзиш, байналминал дўстлик клуби оммавий шакл­
да ҳар бир ўқув юртида ташкил қилиниши мумкин.
Унда кўпроқ хат ёзиш, танишиш ишлари олиб бори­
лади. Албатта, булар билан чекланиб қолиш мумкин
эмас. Ҳар бир инглиз тили ўқитувчиси бу масалага
ижодий ёндашиб, ўзи яна бошқа турларни ишлаб
чиқиши мумкин.
Ўқувчилар ўз хоҳишлари билан қатнашганликлари
туфайли бундай ишлар мазмун ва шакл жиҳатдан улар­
ни қизиқтирадиган, янги маълумот берадиган бўлиши
зарур. Акс ҳолда ўқувчилар қизиқмай қўядилар, ке­
йинчалик қатнашмайдилар. Бундай ишлар ҳамма мактабларда, ҳамма синфларда ташкил қилиниши мум­кин. Уларни ҳамма ўқув юртларида ташкил қилиниши
мақсадга мувофикдир. Уларда ишлар учта оммавий,
тўгарак, якка, алоҳида ишлари, шакллари буйича иш­
лар ўтказилади, лекин ишлар мавзу ва мазмун жиҳат-
дан бир-биридан фарқ қилади. Бизнинг фикримизча,
синфдан ташқари ишларни 2 босқич бўйича тақсим-
лаб курсатиш мумкин.
Ўзбек макгабларининг биринчи босқичида (5 -6 -
синф ўқувчилари билан) қувноқлар ва зукколар мусо-
қабақаси, эртакларни, драмаларни саҳналаштириш, жўр
(хор) бўлиб ашула айтиш, ифодали ўқиш, альбом жи-
ҳозлаш, инглизча алифбо байрами утказиш каби синф­
дан ташқари ишларни инглиз тилида ташкил қилиш
орқали ўтказилади.
Иккинчи босқичда (7—8—9-синф ўқувчилир билан)
инглиз тилида сўзлашиш, таржима кдлиш, адабиёт,
драма тўгараклари, инглиз тилида сўзлашув, инглиз
ҳикояларни ўқиб муҳокама қилиш, инглизча кечалар,
йиғилишлар, мусобақалар, олимпиадада қатнашиш
каби синфдан ташқари ишларни ташкил кдлиш, ўтка-
зиш мақсадга мувофикдир.
Ҳозирги пайтда мактабда байналминал клуб шак­
лини кенг фаоллаштириш зарур. Байналминал клубда
инглиз тилида гаплашадиган ўқувчилар билан хат ёзи-
шишни, марка, белгилар, нишонлар алмашишни таш­
кил кдлиш кўзда тутилади.
Айниқса, тили ўрганиладиган мамлакатлар — Буюк
Британия, АҚШ, Ҳиндистон мактаблари ўқувчилари
билан хат ёзишсалар, ўқувчилар учун яхши бўлади.
Ўқувчиларимиз бошқа республика ўқувчилари би­
лан ҳам танишиб, улар билан инглизча хат ёзишни
ташкил қилиши мумкин.
Ўзбек мактабларида 5—6-синф ўқувчилари билан
инглиз тили алифбе байрамини ўтказиш мумкин. Алиф-
бе байрамини инглиз алфавитни ўргатиб бўлгандан ке­
йин ўтказилади. Ўқувчилар байрамни ташкил кдлиш,
ўтказишда инглиз ҳарфларига берилган шеърлардан
фойдаланадилар. Ўқувчилар ҳарф шеърини ёдлайдилар
ҳамда 26 та ҳарфни 26 та 20x30 сантиметрли қоғозга
катта кдлиб ёзиб тайёрлайдилар. Алифбе байрами ўтка-
зилаётганда ўқувчилар қўлларида ҳарфларни ушлаб ёки
бўйинларига осиб, ҳарфларни кетма-кетлиги бўйича
шеърларни айтадилар, қўшимча шеърлар, ашулалар
ёдлайдилар, ўйин ўйнайдилар. Мусобақалар ўтказила-
ди, КВНлар ташкил қилинади. Кичик, осон, инглизча

эртак, пьесалар саҳналаштириб курсатилади. Ғолибларга

мукофотлар берилади. Синфдан, мактабдан ташқари
ишларни муддати бўйича ҳар ҳафтада, ҳар ойда, бир
йилда утказиладиган ишларга бўлиш мумкин. Ҳар ойда
байналминал клубда бажарилган ишлар ҳақида суҳбат-
лашиш, ўқилган китобни муҳокама қилиш, драмани
курсатиш, инглизча рўзномалар чиқариш каби ишлар
бажарилади.
Ҳозир «Инглиз тили хафталиги»ни ўтказиш омма­
вий туе олди. Бунда ҳар бир инглиз тили ўқитувчиси
ўзининг ўқувчилари билан турли мавзуларда хафта да­
вомида дарсда, дарсдан кейин кечалар, мусобақалар
ташкил қиладилар, ўтказадилар. Бу хафталик албатта
режа асосида, олдиндан тайёрланиб ўтказилади. Ўқитув-
чи, ўқувчилар хафта давомида фақатгина инглизча
сўзлашадилар. Бунда қатнашмаган ўқувчи ҳам, Укитув­
чи ҳам қолмаслиги керак.
Бир йилда утказиладиган ишларга, анъаналарга йи-
ғилишларни, олимпиадалар, кувноқ ва зукколар мусо-
бақалари, алифбе байрамларини, кечалар ўтказиш иш­
ларини киритиш мумкин.и, чизмаси куйидагича бўлиши мумкин.

4. ТУРЛИ ТИПДАГИ ЎҚУВ ЮРТЛАРИДА ИНГЛИЗ ТИЛИ ЎҚИТИШ ВА РЕЖАЛАШТИРИШ

Ўқув юртларида инглиз тилини ургатиш зарур. Улар­
да инглиз тилини ўргатиш ўқувчи ва талабаларни ҳар
томонлама ривожланган қилиб тайёрлашда катта ёрдам
беради. Айниқса, республикамиз мустақилликка эриш­
гандан сўнг кадрлар тайёрлаш масаласида инглиз ти­
лини ўргатиш юқори ўринга кўтарилди. Шуни ҳисобга
олиб, кадрлар тайёрлаш дастури 1997 йилда ишлаб
чиқилди ва тасдиқланди. Унда кадрлар тайёрлаш,
ёшларни ҳар томонлама ривожланган, камол топган
қилиб тарбиялашда, илмли қилишда, фанларни ўқити-
лишида чет тилларининг, шу жумладан, инглиз тили­
ни, узлуксиз ўқитиш белгиланди.
Республикамизда ривожланиш, тараққиёт, давр,
вақт ҳам чет тилини, шу жумладан, инглиз тилини
ўргатиш зарурлигининг аҳамияти яққол кўзда ташлан-
моқда. Ўқувчи, талабалар мутахассислар ҳар бир ин­
соннинг чет тилларидан биттасини — инглиз тилини
билиши ташқи алоқаларнинг кенгайтиришга, чет элга
бориб уларнинг технологиясини ўрганиб, республика-
мизни келажакда ривожланган, тараққий этган мамла­
катлар, давлатлар қаторига олиб чиқишга ёрдам бера­
ди.
Ҳозирги пайтда инглиз тилини узлуксиз ўргатиш
ҳисобга олиниб, турли типдаги ўқув юртларида инглиз
тили ўргатиш масаласи ва улар учун дастур, дарслик,қўлланмалар ишлаб чиқиш, уларнинг методикаси би­
лан шуғулланиш масаласи долзарб бўлиб турибди.
Бу масалада ишлар қилинган, қилиняпти, кела­
жакда кўп ишлар кдлиниши зарур. Хозирги пайтда рес­
публикамизда турли типдаги тарбия ўқув муассасалари
бор.
Улар куйидагилар:
1. Болалар боғчалари;
2. Гимназиялар;
3. Ўрта умумтаълим мактаблари;
4. Лицейлар;
5. Ҳунар билим юртлари, техникумлар, коллежлар;
6. Олий ўқув юртлари (институт, университетлар);
7. Магистратуралар;
8. Аспирантуралар;
Юқорида кўрсатилган ўқув юртларида чет тиллар­
дан бири — инглиз тили ўргатилади, лекин уларда
инглиз тили ўргатиш хусусиятлари, мақсад, вазифала­
ри, метод, усуллари турличадир. Уларни ҳар бирини
алоҳида кўриб чиқамиз.
1. Болалар боғчасида инглиз тилини ургатиш
Инглиз тилининг узлуксиз ўргатилиши ҳисобга оли­
ниб, боғчаларда бу тил ўргатиляпти. Болалар боғчаси-
да инглиз тилини ўргатиш мажбурий эмас. Болалар
боғчасида асосий йўналиш, болаларни тарбиялаш ва
мактабга тайёрлашдир. Ҳозирда «Программа обучения
иностранному языку в детских садах» (английский язык
Ташкент, 1991) дастури ишлаб чиқилган. Буни асоси­
да И. Ёкубов томонидан «Болалар боғчасида инглиз
тилини ўргатиш» методик қўлланмаси ёзилди, чоп этил­
ди. Бундан ташқари бир неча кулланмалар, кўргазмали
куроллар тайёрланди, ишлаб чиқилди, нашр қилинди.
Дастур бўйича инглиз тили 2 йил мактабга тайёрлов
босқичларда оғзаки ўргатилади. Ўқиш, ёзув, граммати­
ка ўргатилмайди.
Дастур икки йилда 200—250 та сўзларни ўргатиш-
ни тавсия қилади. Боғчада инглиз тилини ўргатишнинг
мақсад, вазифаси оғзаки нутқ бўйича элементар мала­
каларни, яъни мураккаб бўлмаган сўзли матнни тинг­
лаб тушуниш ва унинг асосида монолог, диалог ту­
зиш, суҳбатлашиш, шеърларни ёдлаб ва айтиб бериш­
дир. Боғчада инглиз тили ўргатишнинг асосий шакли
дарс машғулотидир. Дарсни ташкил қилишда болалар­

нинг руҳий ҳолати, хусусиятлари ҳисобга олинади. Даре

машғулотларини ҳафтада 2 ёки 3 марта 25—30 минут-
дан ёки беш марта 15—20 минутдан утказиш тавсия
кдгсинади. Дарслар 2 марта даре машғулоти, бир марта
эса мажбурий бўлмаган, суҳбат, ашула ўргатиш, ўйин
тарзида ўргатилса, болалар зерикиб қолмайдилар. Эр­
кин ҳолатдаги суҳбатлар раем, диафильм кўрганда, но-
нушта кдлиш пайтларида ўтказилади. Гуруҳлар 10—12
та болалардан иборат бўлади. Инглиз тили ургатиш,
тақлид кдлиш, буйруқларни бажартириш орқали амалга
оширилади. Дарсда қўғирчоқ, расмлардан, предметлар-
дан фойдаланилади. Ҳар бир дарсда 4—5 та сўз Урга­
тиш мақсадга мувофикдир. I see..., I have got..., Give
me..., it is ... каби структуралар ишлатилади. Сўзлар
олдин алоҳида предмет, расмлар, қўғирчоқлар, ҳара-
катлар орқали ўргатилиб, сўнг тақлид қилиб қайтари-
лади, структураларда қўлланилади.
Биринчи йилда осон нутқни, шеър, ашулани, л о ­
мани тинглаб тушуниш, гапириш бўйича инглизча са-
ломлашиш, хайрлашиш, раҳмат айтиш, кечирим
сўраш, ўзини ва оиласини таништириш, ўйинчокдар
ҳакдца гапириш, сўрай олиш, жавоб бериш ўргатила-
ди. Болаларга биринчи йилда My family, My toys, Winter,
Spring, At home, Our city, In the street мавзуларини ва
уларга зарур бўлган сўзлар, нутқ намуналари ўргатила-
ди.
Иккинчи йилда эса тинглаш, тасвирлаб берилган
расмларга машкдар, ашулалар, шеърлар, суҳбатларни
тушунишлари талаб қилинса, гапириш бўйича ўзга-
ларга буйруқ бериш who, what каби саволларга жавоб
бериш ва yes, по жавобларини қайтаришга ўргатилади.
Ўргатилган ran намуналари бўйича гапириш, 1—20 гача
санаш, ҳайвонлар, қушлар ҳакдда гапириш, шеър, ашу-
лаларни ёдлаш ҳам ўр гатил ади. Иккинчи йилда Clothes,
My day, Animals and Birds, Vegatables and Fruits, My
kindergarden, Welcome to school мавзуларига зарур сўзлар
ва нутқ намуналари ўргатилади, улар ҳақида гапирти-
рилади.
Болалар боғчасида инглиз тилини шу гуруҳ тарбия-
чиси ўргатса яхши бўлади, чунки болалар тарбиячига
ўрганган бўладилар. Шу ҳисобга олиниб, тарбиячилар-
га тайёрлов ўқув юртларида ва педагогик университет
ва институтларда чет тиллари ҳам ўргатилади.

...Гимназия қобилиятли болалар, 1-синфдан 11-синф-

гача таълим тарбия беришга қаратилган ўрта умумтаъ­
лим муассасидир. Унга болалар танлов асосида қабул
кдлинади. Гимназияда инглиз тили биринчи синфдан
бошлаб ўргатилади. Гимназияда 1—4-синфлар бошлан­
гич синфлар, 5—7 таянч синфлари-гимназияга тайёр­
лов синфлари, 8—9—10—1 l -синфлари гимназия синф-
лари деб аталади. Гимназия ижтимоий, педагогик, тех­
ник йўналишларда бўлади. Гимназиялар Ўзбекистон
Халқ таълим вазирлиги, вилоятлар халқ таълим бўлим-
лари томонидан ташкил қилинади. Ҳозир гимназиялар
ташкил қилинмоқда, лекин уларда дастурлар, дарс­
ликлар йўқ. Ҳозирча биз биладиган Ижтимоий йўна-
лишдаги республика махсус гимназиясининг (Дипло­
матия университети қошида) инглиз тилидан ўқув дас­
тури бор. Унда бу гимназияда инглиз тилини ўқитиш-
нинг хусусиятлари, мақсад, вазифалари, талаблари,
мавзулар кўрсатилган. Лексиканинг сони аниқлаб бе­
рилган. Даре тақсимоти куйидагича:
1-синф 2 соат, 2-синф 4 соат, 3-синф 4 соат, 4-
синф 4 соат, 5-синф 6 соат, 6-синф 6 соат, 7-синф 7
соат, 8-синф 6 соат, 9-синф 6 соат, 10-синф 6 соат,
11-синф 6 соат.
Лексика сони 1 — 11-синфларда жами 3000 та —
лексика. Ўрта мактаб каби гимназияда ҳам 4 та таъли­
мий, тарбиявий, амалий, ривожлантирувчи мақсадлар
етакчидир. Лекин мавзулар, сўзлар гимназия йўнали-
шига қараб танланади. Даре соатлари ҳафтасига 6 со-
атгача боради. Синф 2 гуруҳга бўлиниб ўқитилади. Гим­
назияда инглиз тилини ўқитишдан мақсад ижтимоий
фанлар йўналишини чуқур ўргатишдир. Гимназияда инг­
лиз тили чуқурлаштирилиб, йўналишга мослаштири-
либ ўқитилади. Нутқ фаолиятига бўлган талаблар кен-
гаяди. Инглиз тили ўргатиш метод усуллари мураккаб-
лашади, материал ҳажми кенгаяди, сўзлар сони кўпа-
яди. Гимназияда ишловчи ўқитувчиларнинг маоши ўрта
мактаб ўқитувчилариникидан 20% ошиқ.