11-bob. Agrar siyosat

11 . 5 . Agrar siyosatning tarixiy, huquqiy va institutsional asoslari
Zamonaviy agrar iqtisodiy iqtisodiy hayotida muhim o'rin tutadi. uning saqlash holati doimiy e'tiborga molikdir. Mustaqillikning dastlabki yillarida O'zbekiston qishloq xo'jaligining iqtisodiy rivojlanishiga yuz tutganligining bir qator sabablari mavjud edi:
• birinchidan, ko'p yillar korxonaga nisbatan davlat mulki munosabatlari hukmronlik qilgani va kishilarda ijtimoiyizmga xos fikrlashning hukmronlik iqtisodiy iqtisodiy rivojlanishni ko amalga oshirishga ta'sir qilish;
• dan, qishloq xo'jalik ishlab chiqarishiga fan-texnika yutuqlarini qo'llash va uni amalga oshirilayotgan qiyinlashib qolganligi;
• orqadan, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida keragidan ortiqcha mehnat resurslarining yig'ilib qolganligi, ularning bo'shatish va boshqa ish bilan ta'minlash hukumat oldiga yana bir katta muammoni qo'yganligi;
• to'rtinchidan, qishloq xo'jaligi texnikalarining eskiligi va tarmoqda mexanizatsiyalashtirish, pasayib ketganligining yangi texnika sotib olish va ishlab chiqarish chiqarishga jalb qilish qimmatligi va ishlab chiqarish uchun zarur mablag'ning yo'qligi;
• beshinchi xo'jaligi rivojlanishidan, qishloq xo'jaligi uchun qulay foydalanish ssuda va kreditlarning yetishmasligi yoki ularni olishning haddan tashqari qattiqligi.
Agrarning asosiy yordami kabi muammolarga imkon qadar bar berish va iqtisodiy rivojlanishning samarali amalga oshirishga yordam beradi. Shu maqsadda kelgusida mamlakat agrar'ini yaxshilash uchun bir qator qator amalga oshirildi.
Ular eng muhim biri mamlakat agrar siyosatining huquqiy asoslari yaratildi.O'zbekiston agrar siyosatining huquqiy asoslarini tartibga soladi:
- O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi;
- Yer Kodeksi;
- Mehnat kodeksi;
- Fermer xo'jaligi to'g'risida qonun;
- Dehqon xo'jaligi to'g'risida qonun;
- Qishloq xo'jalik kooperativlari (shirkat xo'jaligi) to'g'risidagi qonun;
- Qishloq xo'jaligini rivojlantirish, undagi ishlab chiqarish, moliya, soliq, kredit va boshqa munosabatlarni ta'minlash borasidagi qonunlar, farmonlar, qarorlar, me'yoriy hujjatlar va boshqa qonunosti hujjatlari.
Bozor iqtisodiyoti institusional o'zgarishlarni amalga oshirishda, avvalambor, amaliy tajribaning yetishmovchiligi qator muammolar, muammolar hamda nomutanosibliklar mavjud bo'lib, ular bevosita chuqur ilmiy tadqiqot olib borishni va nazariy jihatdan qulay tavsiyalar ishlab chiqarishni taqozo qiladi. Shu bois institusional muhitni faollashtirish, faoliyat ko'rsatayotgan iqtisodiyotning oziq-ovqat mahsulotlarini bilish, uni modernizatsiya qilish mexanizmlarini tuzatish va sharoit-xatarning olishning samarali vositasi zarur. Rasmiy korxona bir kechadayoq qarorlar yordamida o'zgartirilishi mumkin bo'lgan holda, norasmiy me'yorlar juda sekin o'zgaradi. Norasmiy asrlar qaror topilgan urf-odatlar, hatti saqlash me'yorlari, milliy mentalitetdan tashkil topgan. Ular vaqti kelib ushbu jamiyat uchun sifatli bo'lgan foydalanish huquqiga ko'tarilishi yoki ularni qaror topishiga ta'sir ko'rsatgan shart-ning o'ziga yordam yo'q bo'lib ketishi mumkin. Masalan, O'zbekiston qishloq xo'jaligida mayda mahsulot ishlab chiqarish keng tarix va bu ko'nikma hosil qilgan shaxsiy tomorqa xo'jaliklarining dehqon xo'jaliklariga aylantirilishi. Qonun rasmiy ravishda astasekin urf-odat va an'analardan vujudga keladi. Bunga teskari jarayon qonunlar urf-odat va An'analarga ta'sir ko'rsatgan chog'da yuz berishi mumkinki, buni ko'proq iqtisodiyot mumkin mumkin. Ammo yangi qonunlarning bunday ta'siri jamiyatda ularga nisbatan yetilgan bo'lishini yoki ularning ijtimoiy ongga singdirish bo'yicha sifatli yo'ilgan mafkuraviy ishlarning olib borilishini taqozo etadi.
Bozor iqtisodiyoti institusional o'zgarishlarni amalga oshirishda, avvalambor, amaliy tajribaning yetishmovchiligi qator muammolar, muammolar hamda nomutanosibliklar mavjud bo'lib, ular bevosita chuqur ilmiy tadqiqot olib borishni va nazariy jihatdan qulay tavsiyalar ishlab chiqarishni taqozo qiladi. Shu bois institusional muhitni faollashtirish, faoliyat ko'rsatayotgan iqtisodiyotning oziq-ovqat mahsulotlarini bilish, uni modernizatsiya qilish mexanizmlarini tuzatish va sharoit-xatarning olishning samarali vositasi zarur. Rasmiy korxona bir kechadayoq qarorlar yordamida o'zgartirilishi mumkin bo'lgan holda, norasmiy me'yorlar juda sekin o'zgaradi. Norasmiy asrlar qaror topilgan urf-odatlar, hatti saqlash me'yorlari, milliy mentalitetdan tashkil topgan. Ular vaqti kelib ushbu jamiyat uchun sifatli bo'lgan foydalanish huquqiga ko'tarilishi yoki ularni qaror topishiga ta'sir ko'rsatgan shart-ning o'ziga yordam yo'q bo'lib ketishi mumkin. Masalan, O'zbekiston qishloq xo'jaligida mayda mahsulot ishlab chiqarish keng tarix va bu ko'nikma hosil qilgan shaxsiy tomorqa xo'jaliklarining dehqon xo'jaliklariga aylantirilishi. Qonun rasmiy ravishda astasekin urf-odat va an'analardan vujudga keladi. Bunga teskari jarayon qonunlar urf-odat va An'analarga ta'sir ko'rsatgan chog'da yuz berishi mumkinki, buni ko'proq iqtisodiyot mumkin mumkin. Ammo yangi qonunlarning bunday ta'siri jamiyatda ularga nisbatan yetilgan bo'lishini yoki ularning ijtimoiy ongga singdirish bo'yicha sifatli yo'ilgan mafkuraviy ishlarning olib borilishini taqozo etadi.
Rasmiy (qonunlar) va norasmiy (urf-odatlar) institutlarining iqtisodiy tizimlari rivojiga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatishini tan olish institutsional iqtisodiyotning asosiy qoidalariga rioya qilish. Bozor ishlab chiqarishni o'tkazish va samarali bozorning rivojlanishiga to'g'ri keladi, lekin juda ko'p, eng asosiysi – institutsional o'zgarishlarning yetarli darajada emasligidir.
Institutsional sohadagi o'zgarishlar jamiyatning taraqqiyot yo'lini belgilab beradi, iqtisodiyotning rivojlanishiga ta'sir qiladi.
Bozor iqtisodiyotida davlatning kirish energiyasidan foydalanish quvvatini tashkil etish, daromad va resurslarni taqsimlashda davlatning aralashuvi ishlab chiqarish pasaytirish, bozorga va resurslarga egalikdagi tengsizlikni bartaraf etish, hamda transaksion xarajaishgatlarim pasaytirish. Faqat shu yo'l bilan xususiy tadbirkorlik va bozorning iqtisodiy rivojlanishiga erishish mumkin.
Institutsional o'zgarishlar - texnika taraqqiyoti mulkchilik munosabatlarining o'z faoliyatini, iqtisodiy boshqaruvni tashkiliy tuzilmani, bozorga xos yangi narsalarni, yangi va rasmiy normalarni qabul qiladi. Shu nuqtai nazardan, agrar rivojlanishning intusional asosi yangi iqtisodiy institut – mulk, ishlab chiqarish va boshqarishning iqtisodiy-huquqiy bozorstining, institutlar va infratuzilmasining qaror topishi.
Tanlangan yo'l asosida O'zbekistonda agrar sohani rivojlantirishning ishlab chiqarish korxonalari belgilab olindi qishloq xo'jaligida iqtisodiy va iqtisodiy rivojlanishni yanada chuqurlashtirish, sohani rivojlantirishga O'zbekiston Respublikasining Farmon va qarorlari, Davlat dasturlarida ishlab chiqarish resurslarining ijrosini tashkil etish, maslahat o'z. O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va xo‘jalik vazirligining qarori bilan ishchi maxsus suv tashkiloti belgilangan:
1. Tizimdagi zararni modernizatsiyalash va tozalash, sifat va narxlardagi sifatlibardosh sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini, eksportini oziq-ovqat yo'li bilan mahkama mahsulotlarini ishlab chiqarishni ta'minlash masicalari;
2. Eksport mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni xorijga sotish ko'lamini belgilash, import hajmini optimallashtirish masalalari bo'yicha;
3. Xorijiy investitsiyalarni jalb etish, ulardan maqsadli foydalanish va monitoringini olib borish tashkil etish masalalari bo'yicha;
4. Qishloq xo'jaligida amalga oshirilayotgan o'zgarishlar jarayonida Qoraqalpog'iston Respublikasi Qishloq va suv xo'jaligi vazirligi, viloyatlar Qishloq va suv xo'jaligi boshqarmalari hamda tumanlar Qishloq va suv xo'jaligi bo'limlari ta'minlanadi masalalari bo'yicha;
5. Qishloq infratuzilma obyektlarini rivojlantirish hamda fermer xo'jaliklari bilan ta'minotchi, xizmat ko'rsatuvchi, tayyorlov idoralari o'zaro munosabatlari ustidan monitoring yuritish masalalari bo'yicha;
6. Suv tanqisligining ta'sirini yumshatish, suv resurslarini kuzatish va suvdan samarali foydalanish hamda tomchilatib sug'orish tashkil qilish masalalari bo'yicha;
7. Paxtachilik, g‘allachilik va moyli ekinlar masalalari bo‘yicha;
8. Sabzavot, poliz, kartoshka, meva va uzum hosil etishtirish, qayta ishlash, ichki
iste'mol bozorini to'ldirish hamda eksport qilish hajmlarini rejalashtirish masalalari bo'yicha;
9. O'simliklarni himoya qilish, biolaboratoriyalar va agrokimyostansiyalar hosil qilish
ta masalalari bo'yicha;
10. Chorvachilik va qorako'lchilikni rivojlantirish masalalari bo'yicha;
11. Parrandachilikni rivojlantirish masalalari bo'yicha;
12. Baliqchilikni rivojlantirish masalalari bo'yicha;
13. Asalarichilikni rivojlantirish masalalari bo'yicha;
14. Pillachilik masalalari bo'yicha.
Ushbu ishchi kuchiga asosda yuqorida muntazam yo'naltirilgan yo'nalishlar bo'yicha chora-ning yordamiga ko'ra amalga oshirilayotgan tahlil qilish, olib borish aniqlangan xato-kamchiliklarni davlat hokimiyati va boshqaruv idoralari rahbarlari bilan birgalikda qurish etish va hal qilish ishlari yuklatildi.
Shaxsiy boshqaruv, dehqon va fermer xo'jaliklari hamda tegishli tashkilot va tashkilotlar shaxsiy o'zlaridagi mavjud muammolar hamda ushbu yo'nalishlar bo'yicha vazirlik va uning tizimi tashkilotlari ta'minlash uchun bo'yicha takliflarini Ishchiga taqdim qilishdi.
Biz hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning joriy va shunga o'xshash chora-tadbirlarini ko'ramiz globalda kuchga ega bo'lgan narsaning ta'sirini har tomonlama olishimiz, iqtisodiy dasturiy dasturlarini ushbu jarayonlar ta'siri nuqtai nazaridan-nazaridan biz va ularni birgalikda amalga oshirishimiz taqozo qilinadi. O'zbekiston uchun samarasini bartaraf etish va jahon bozorida yangi marralarga chiqishning ishonchli yo'li sifatida o'zbek muhim mustahkam yo'nalishlar uchun:
1) tasdiqlanganda qabul qilingan jahon iqtisodiy barqarorligi muammoning holatini olish va bartaraf qilish bo'yicha foydaga qarshi dasturni amalga oshirish, shu asosda iqtisodiysishning uzoq muddatli barqaror sur'atlarini va iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta'minlash;
2) yordamchilash o'zgarishlarni davom ettirish va iqtisodiyotni diversifikasiya qilish, buni birinchi standartlar, xalqaro sifat standartlariga javob beradi, ichki va bozorlarda talab yuqori bo'lgan ishlab chiqarilgan iqtisodiyotning eng muhim tarmoqlarini zamonaviy qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash jihozlash yo'li bilan amalga haqida;
3) qishloq turmushi sifatini va qiyofasini tubdan yaxshilashga, qishloq ijtimoiy ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini jadal rivojlantirishga, mulkdorning, tadbirkorlik va kichik biznesning maqomi,o'rni va ahamiyatini tubdan qayta ko'rib chiqishga, fermer xo'jaligini rivojlantirishni har tomonlama qollab-quvvatlashga yo'qotilgan uzoqlashtirilgan, o'zaro chuqur bog'langan chora- keng kompleksini amalga oshirish;
4) aholi bandligini ta'minlash, uning turmush sifatini baholashning eng muhim omili sifatida
xizmat ko'rsatish sohasi va kichik biznesnijadal rivojlantirish;
5) mamlakatni modernizatsiya qilish va aholi bandliginining eng muhim omili sifatida ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish;
6) banklar ishini yanada takomillashtirish, aholi va xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning bo'sh mablag'larini tijorat banklaridagi depozitlarga jalb qilish.
O'zbekiston agrar siyosatining huquqiy asoslari, faqat uni to'g'ri amalga oshirish muhim, shunday olib borilayotgan iqtisodiy rivojlanishga yordam berish samarani berishi mumkin.