11-маъруза. Институционализм институтционализм йўналиши

фаолиятининг иқтисодий назарияси» (1950) асарларида ўз аксини топган. 
Олимнинг иқтисодий қарашлари иқтисодиётда юқори наф назарияси ва юридик 
концепциялар тўғрисидаги қоидаларнинг ўзаро қоришмасидан иборат. Ишлаб чиқаришни 
бир чеккага суриб, капитализмнинг моҳияти бозор муносабатлари билан алмаштирилади, 
ҳозирги шароитда бу муносабатлар «одил бўлмаган рақобат»га олиб келмоқда. 

---

Капитализмнинг бу иллатини тўғрилаш, алмашув муносабатлари одил бўлишини 
таъминлаш, рақобат хавфини йўқотиш учун давлат юридик-қонуний органлари воситасида 
ҳал этиш мумкин, деган ғоя илгари сурилади. 
Коммонс капитализмда синфлар мавжудлигини инкор этади. марксизмнинг синфий 
кўраш назариясига «социал низо» (конфликт) таълимотини қарши қўяди, бу низолар 
антагонистик ҳарактерга эга эмас. Мутахассислар бир-бирлари билан кўрашиши эмас, 
ҳамкорлик қилишлари керак. Пайдо бўладиган низолар эса жамият эволюциясини 
ҳаракатга келтирувчи омилдир. Низоларни ечиш жараёни социал тараққиётга ёрдам 
бериши зарур. 
Коммонс назарияси капитализмни баъзи ислоҳотлар йўли билан яхшилаш усулини 
таклиф этади. Бу эса ҳуқуқий, юридик меъёрларни такомиллаштириш орқали амалга 
оширилади. Ишчи ва капиталист ўртасидаги муносабат жамиятнинг тенг ҳуқуқли аъзолари 
орасидаги юридик битим - келишув ҳисобланади, чунки улар маълум қонун-қоидалар 
асосида тўзилади. Бу келишув иштирокчилари орасида жамиятнинг муҳим институтлари: 
оила, тадбиркорлар иттифоқи ва ҳатто давлатнинг ўзи ҳам бўлиши мумкин. «Келишув» уч 
моментни ўз ичига олади: низо, ўзаро таъсир, ечим. Юридик ва ҳуқуқий воситалар билан 
ҳар қандай ички қарама-қаршилик, барча конфликтлар ўз ечимини топиши мумкин. 
Жамиятда ижтимоий қарама-қаршиликлар кучайиши конфликтларни юридик ҳал қилиш 
механизмининг камчиликлари билан белгиланади. Иқтисодий категориялар шу 
категорияларга оид юридик муносабатлар шаклида намоён бўлади. Коммонс мулк 
шаклларини иқтисодий муносабатлар шаклида таҳлил этмайди, аммо «Мулк титули»ни 
юридик шакл сифатида кўради. У мулкни уч кўринишга ажратади: моддий, номоддий 
(қарзлар ва қарз мажбуриятлари) ва кўринмас (қимматбаҳо қоғозлар). Кўринмас мулк 
кўпинча «мулк титули билан келишув» мазмуни бўлиб амалга ошади. Шу сабабли, 
Коммонс тадқиқотларининг асосини қимматбаҳо қоғозлар - акция, облигация ва 
бошқаларни сотиш операциялари ташкил этади. Кўриниб турибдики, бу олимнинг 
ғояларида биринчи ўринда ишлаб чиқариш эмас, балки муомала соҳаси туради. Уч 
шаклдаги саноат капитали ўрнига фиктив (сохта) капитал олинади, бу соҳа капиталистик 
хўжаликнинг моҳияти сифатида қаралади.
У жамоат фикри билан ҳисоблашувчи ва иқтисодиётни монополиядан чиқаришни 
амалга оширадиган ҳукумат тўзиш зарурлигига ишонган. Иқтисодий ислоҳотлар 
доирасида давлат қонуний қарорлари жамиятдаги қарама-қаршилик ва конфликтларни 
тугата олади, бунда маъмурий капитализм босқичига ўтилади. 
Юқорида келтирилган Т.Веблен ва Ж.Коммонсларнинг ғоялари амалда, 1929-1933 
йй.даги иқтисодий инқироз даврида АҚШ президентининг «янги курс» сиёсатида амалий 
тасдиғини топди. 
У Вебленнинг шогирди бўлиб, иқтисодиётда циклик ҳодисаларнинг тадқиқотчиси 
сифатида машҳурдир (бу иқтисодиётда конъюнктур-статистик институционализм 
оқими ҳисобланади). Митчелл устози Веблендан тадқиқотнинг генетик услубини мерос 
қилиб олди, унингча иқтисодий ҳодисаларни белгиловчи омиллар бу ижтимоий 
психология, анъана ва урф-одатлардир, шу сабабли тадқиқот предмети сифатида 
одамларнинг жамиятдаги ҳулқи ўрганилиши керак. Шунингдек, устознинг ишлаб чиқариш 
ва бизнес ўртасидаги қарама-қаршилик тўғрисидаги фикри ҳам қабул қилинган, бу ишлаб 
чиқариш ва нархлар фаолияти ҳаракатидаги фарқларнинг сабабини кўрсатади. 
Бу олим иқтисодий кўрсаткичлар, рақамлар, бу кўрсаткичлар ўзгаришидаги 
қонуниятлар билан шуғулланди, капиталистик иқтисодиётни тартибга солишда улардан 
фойдаланишнинг йўлларини излади. Аммо у капитализм қарама-қаршиликларини ҳал 
қилиш ёки уни яхшилаш тўғрисидаги назарияларни яратмади. У иқтисодиётга таъсир 
этувчи омилларни аниқлашга интилди, булар, унинг фикрича, молия, пул муомаласи ва 
кредит категориялари эди. Бу категорияларни тартибга солиш йўли билан иқтисодиётга 
таъсир этиш, ҳатто циклик тебранишларни ўзгартириш, олдини олиш мумкин, дейди у. У 
ўзининг «Иқтисодий назария типлари тўғрисида лекциялар» (1935) асарида иқтисодий 

---

масалаларни маданият ва социология муаммолари билан ўзаро алоқада, аммо асосан 
психологик таҳлил асосида тадқиқ этади. Сиёсий-иқтисодий институтлар тўғрисидаги 
таълимот сифатида қаралади. Капиталистик ишлаб чиқаришни тартибга солиш зарурлиги, 
Митчелл таълимотининг бош хулосасидир. 
Митчелл институционализми Веблен назариясидан, биринчидан, танқидий 
эмаслиги билан, иккинчидан абстракт назарияси бўлмасдан ўша даврнинг эмпирик 
тадқиқоти эканлиги билан фарқ қилар эди. У ўз асарларида инқирозсиз «амалий цикл» 
масалаларига алоҳида эътибор бериб, инқирозларнинг ҳақиқий сабабларини бўяб 
кўрсатишга ўринган, пул муомаласи муаммоларини диққат марказида тўтган. Молия ва пул 
муомаласи институтларини инсонлар ҳулқини тушунтириш учун фойдаланилади. 
Унингча, тадбиркорлар жамият манфаатлари эмас, балки ўз фойдаларини кўпайтириш 
учун ҳаракат қиладилар ва бу аҳлоқий ҳаракат оқланади, мавжуд институция (давлат, мулк 
ва бошқалар) бунга имкон беради. 
Инсоний жамият ривожи айрим индивидлар тараққиёти шаклида эмас, балки 
жамият аъзоларининг коллектив алоқаларининг такомиллашуви сифатида ҳарактерланади. 
Бу алоқалар такомиллашуви шу институцияларнинг эволюцияси, давлат институтлариниг 
ривожи ҳамда уларнинг иқтисодиётга аралашуви деб қаралади. Капитализм қарама-
қаршиликларини ечишда давлат йўли билан тартибга солиш энг қулай восита деб қаралади. 
Иқтисодиётни ўрганишда математика ва статистикани кенг қўллаш йўли билан, Митчелл 
«кичик ва катта цикллар» давомийлигини ҳисоблаб чиқди. У ўзининг ҳисоб-китобларига 
асосланиб, капитализмнинг инқирозсиз ривожланиш модели лойиҳасини яратди. Бу 
олимнинг тадқиқотларидаги ижобий томонлар шундан иборатки, мамлакатларнинг 
миллий хўжаликлари бўйича бой фактик материаллар тўпланди, улар асосида натурал ва 
қиймат кўрсаткичларининг ривожланиб борувчи қаторлари яратилдики, «динамик 
қаторлар» таҳлили номини олди. Бу таҳлил асосида олинган жамловчи кўрсаткич ва 
индекслар иқтисодиётдаги ҳақиқий аҳволни акс эттирган ва капиталистик конъюнктурани, 
айниқса ишлаб чиқаришнинг айрим тармоқларидаги ҳолатни баҳолашlда улардан 
фойдаланилган. 
Бу йўналиш тарафдорлари циклларни ўзаро алоқадор параметрларнинг таъсири 
оқибатида вужудга келади ва капиталистик ишлаб чиқариш динамикасини белгилайди, деб 
қарайдилар. Шу сабабли улар циклларни тасодифий ягона ҳодиса эмас, балки доимий 
капитализм иқтисодиётига хос хусусият деб ҳисоблайдилар. Улар тадқиқот қилаётган 
омиллар қаторига биринчилардан бўлиб муомала соҳаси кўрсаткичларини қўядилар, яъни 
нархлар, акциялар курси, пул муомаласи ва бошқалар. 
Инқирозлар инкор этилади, бу амалий циклларни тан олиш билан исботланади 
(унда инқирозлар йўқ). Иқтисодий қаторларнинг назарий асосини бекаму-кўст деб 
бўлмайди. Масалан, 1929 йил арафасида Гарвард мактаби вакиллари томонидан берилган 
иқтисодий об-ҳаво прогнози («Конъюнктур барометр») иқтисодиёт равнақи - «prosperity» 
бўлган. Аммо амалда нима бўлгани ҳаммага маълум (1929-33 йиллардаги оғир инқироз). 
«Гарвард барометри» уч эгри чизиқдан иборат бўлиб, А) спекуляция индекси; B) бизнес 
индекси; С) пул бозори индексидир. Ўтган йиллар тажрибаси асосида эгри чизиқлар 
ҳаракати тўғри келмайдиган лагалар (вақт оралиғи) топилиб, «барометр» муаллифлари 
эгри чизиқларнинг янгидан четга чиқишини аниқлаш имкони борлигини ва шу йўл билан 
иқтисодий тушкунликни кўра билиш ва олдини олиш мумкин деб ўйлаганлар. 
Митчелл тадқиқотлари эмпирик ва институционал услубларнинг қоришмасидан 
иборат. У иқтисодий циклнинг амалдаги моделини лойиҳалаштиришга муваффақ бўла 
олмади.
У. Митчелл ўз устозининг илмий хизматлари ва унга бўлган чексиз ҳурмати 
сифатида «Веблен таълимоти» асарини яратди, унда устоз китоб ва мақолаларидан 
кўчирмалар кўп келтирилади, бу китоб Митчелл вафотидан кейин нашр этилган. 
Циклик (даврий) ўзгаришлар назариясига рус олими Н.Д.Кондратьев (1892-1938) 
катта ҳисса қўшди. У жаҳондаги етакчи капиталистик деб номланган мамлакатлар 

---

иқтисодиётининг кўп йиллик (100-150 йил) ривожланишини таҳлил этиб, бу 
ўзгаришларнинг бир йилдан кам (фаслий), 3,5 йиллик, 7-11 йиллик савдо-всаноат ва 50-60 
йиллик катта циклларини ажратиб берди. У 1929 йилдаги «Буюк депрессияни» олдиндан 
(прогноз) айтиб берган, аммо совет даврида «капитализм қачон ўлади» деган саволга 
«капитализм ўлар, аммо қачонлигини айта олмайман» деб жавоб берганлиги учун 
қатағонга учраган ва отилган. Бу олимнинг буюк хизматлари жаҳон иқтисодчилари 
томонидан юқори баҳоланган ва амалда қўлланилмоқда. 
Юқорида институционал йўналишнинг асосий ғоялари ва дастури кўриб чиқилган 
эди. Ҳозирги даврда ҳам бу йўналиш ғоялари долзарблигича қолмоқда. Таниқли 
иқтисодчининг ибораси билан айтганда, «Веблен костюми яхши ҳизмат қилмоқда ва у 
деярли эскирмаган». Бу йўналишнинг отаси Веблен томонидан илгари сурилган 
таълимотда ҳозирги замон жамиятини қайта қуриш, трансформация масалалари ниҳоятда 
муҳим ўринни эгаллайди. Уларнинг фикрича, илмий-техника тараққиёти туфайли 
жамиятдаги социал қарама-қаршиликлар йўқолиб боради. Жамиятнинг конфликтларсиз 
эволюцияси, унинг индустриал жамиятдан постиндустриал, супериндустриал ёки 
«неоиндустриал», информацион жамият сари ривожи рўй беради. Техник-иқтисодий 
омилларни мутлоқлаштириш туфайли янги конвергенция назариясини илгари суриш 
имкони яратилди (Ж.К.Гэлбрейт, Питирим Сорокин - АҚШ, Раймонд Арон - Франция, Ян