11-ma’ruza Raqamli boshqariluvchan emt va komplekslar. Reja

11.1- расм. Дастурий 
бошқариладиган ЭЮ нинг 
тузилмавий схемаси

---

RDB li tizimlar quyidagi ikki rejimlardan biridan ishlaydi: pozitsiyalashbo‘yicha va 
konturli bo‘yicha ishlov berish. Pozitsion (koordinatali) RDB tizimlari buyumga yoki uning to‘g‘ri 
chiziqli siljishiga nisbatan instrumentni aniq o‘rnatishni ta’minlaydi. Bunday rejimlar frezerlash 
bir necha teshiklarni pormalashda yoki yo‘nishda, shuningdek buyumlarni randalash va 
silliqlashda kerak bo‘ladi. Bunda instrument yoki buyum instrument o‘rnatilgan 
(pozitsiyalashgan) nuqtalar orasidagi eng qisqa to‘g‘ri chiziqli yo‘l bo‘yicha siljiydi.
Konturli (funksional) RDB li tizimlar buyum, instrument yoki buyumni ixtiyoriy 
traektoriyada siljishini ta’minlaydi, bu turli konfiguratsiyaga ega bo‘lgan buyumlarga konturli 
ishlov berishda talab qilinadi.
RDB li tizimlar yopik yoki ochiq bo‘lishi mumkin. YOpiq tizimlarda datchiklar yordamida 
instrument yoki buyumning xaqiqiy o‘rin joyi o‘lchanadi. Va bu malumot teskari aloqa ko‘rinishda 
taqqoslovchi qurilmaga beriladi. Ushbu qurilmada u, dasturiy qurilma signali bilan solishtiriladi. 
Xaqiqiy o‘rin joyi topshiriqqa nisbatan farq qilganda elektr yuritmaning boshqarish tizimiga, 
instrument yoki buyumni o‘rin joyini kerakli korreksiya qilishni ta’minlovchi, qo‘shimcha 
boshqarish signali beriladi. SHu orqali yopiq RDB tizimlari, buyumlarga ishlov berishni yuqori
aniqligini ta’minlaaydi.
Ochiq RDB tizimlarida instrument yoki buyumning xarakati nazorat qilinmaydi va 
topshiriqqa nisbatan bevosita solishtirilmaydi. SHuning uchun, tizim ko‘rsatkichlarini yoki 
qandaydir tashqi ta’sirlarni, misol uchun, yuritma validagi qarshilik mrmentni, tasodifiy o‘zgarishi 
dasturga ishlov berish aniqligini kamayishini chaqiradi. SHu bilan bir qatorda ochiq tizimlar 
yopiqlarga nisbatan sozlash va ishlashda soddaroqdir.
RDB tizimi dastgoxlarda buyumga ishlov berish jarayoniga bir necha bosqichlardan iborat 
bo‘lgan bunda tastur tashuvchini tayyorlash oldin keladi. Buyumga ishlov berish dasturini tuzish 
uchun boshlang‘ich ma’lumotlar sifatida quyidagi texnologik kattaliklar bo‘ladi: tayyorlamaning 
o‘lchovlari (chala maxsulot) va buyumning chizmasi, tayyorlamaning materialli, instrumentning 
xarakteristikalari, buyum tayyorlashning aniqlik darajasi, ishlov berishning ko‘rinishi va xarakteri. 
Dastur tuzishning 1-chi bosqichida maxsus chizma tayyorlanadi. Bunda buyum to‘g‘ri burchakli 
koordinatalar tizimida ko‘rsatiladi. (xajm bo‘yicha ishlov berilganda 3-koordinata xam beriladi) 
so‘ngra qabul qilingan koordinatalar tizimida instrument (buyum)ning siljishi dasturlanadi, bunda 
pozitsion RDB tizimlari orasidagi siljishlar dasturlanadi, konturli RDB tizimlari uchun esa – 
instrument (buyum) markazini kerakli troektoriya bo‘yicha siljishi dasturlanadi. Dastur 
tayyorlashning keyingi bosqichida buyumga ishlov berishning texnologikkartasi tuziladi. Unda 
kesim tezligi berilishi va chuqurligi va koordinata o‘qlari bo‘yicha siljish kattaliklari ko‘rsatilgan 
xolda instrument (buyum)ning barcha siljishlarining ketma-ketligi aniqlanadi. Ma’lumotlarning 
kiritishga qulay bo‘lishi va dastur tashuvchining uzunligini kamaytirish uchun texnologik 
kartadagi barcha ma’lumotlar kodlashtiriladi. RDB tizimlarida ikkilangan va ikkilanmagan–10 li 
kodlar eng ko‘p tarqalgan. Bunda ikkilangan va 10 li sanoq tizimdan foydalaniladi. Dastur 
tashuvchiga dastur aloxida. “Bo‘laklar” (bloklar) ko‘rinishida yoziladi. Xar bir blok texnologik 
siklining u4shbu bosqichidagi buyumga ishlov berishi tzg‘risidagi brcha ma’lumotlarni o‘z ichiga 
oladi. Kordinata o‘qlari bo‘yicha siljish tezligi va yo‘nalishi, ishlov berish rejimlari. Sovutish 
rejimlari va boshqalar. Bu ma’lumot aloxida “So‘zlar” yordamida ifodalanib, ularning xar biri yoki 
koordinata o‘qlari bo‘yicha siljdish qiymatini yoki uning tezligi va yo‘nalishini yoki qandaydir 
yordamchi kamandalarni aniqlaydi. Buyumga ishlov berish dasturini o‘z ichiga olgan xolda 
tayyorlangan DT., elektr yuritmaning kirish qurilmasiga o‘rnatiladi.

---

Kirish va dasturga ishlov bersh qurilmasi (KDIB.Q) da foto o‘quvchi F.O‘. va 
kuchaytirgich – shakllantirgich ksh yordamida dastur tashuvchi DT dagi kodlashtirilgn axborot 
aloxida kadrlar bo‘yicha o‘qiladi va elektrik signallarga o‘qiladi. O‘qilayotgan bir kadr 
to‘g‘risidagi ma’lumot bufer (oraliq xotiraga yozilguncha R.D.B) tizimining ishchi xotirsi va 
keyingi bloklarida oldingi kadrlar to‘g‘risidagi axborotlarg ishlov berish amlg oshiriladi. Ishchi 
xotira bo‘shatilishi mobaynida unga bufer xotirasidan ma’lumotlar o‘tkaziladi, bu orqali dastgoxni 
boshqarish jarayonini uzluksizligi ta’minlanadi. 
Bufer va ishchi xotir qurilmasi XQ tarkibiga keyingi xotiradan elektrik signallar 
interpolyator (deshifrator) I kirishiga beriladi. U ushbu kodlashtirligan signallarni elektr impulslar 
ketma – ketligi (bular unitar kod deb ataladi) ga o‘zgartiradi va ularni elektr yuritma kirishiga 
beradi, elektr yuritma impulslar ketma – ketligini qayta ishlashini amalga oshirib, dastgox ijro 
organini siljishi ta’minlaydi. Bunda, impulslar soni siljish kattaligini ularning qaytalanish 
chastotasi esa siljish tezligini aniqlaydi. Xotira qurilmasi XQ boshqarish pulti BP bilan 
bog‘langan.
RDB tizimi shuningdek, mos ravishda turli elektro mexanik va elektromagnit 
qurilmalarni–elektromagnit 
nuqtalar, 
dastgoxlarning 
turli 
mexanik 
vositalarining 
elektromagnitlari, rele va kontaktorlar-ning g‘altaklarini xamda boshqarishni ta’minlaydi. 11.2–
rasmda ular shakli ravishda elektro avtomatika bloki EB tarzida ko‘rsatilgan.
11.2- rasmdagi RDB sxemasi detalga ishlov berish texnologik jarayoni ko‘rsatkichlarining 
datchiklari (TJD bloki) bilan to‘lg‘azilishi mumkin. Bunday xolatda RDB tizimi yopiq tizim 
bo‘lib, detalga ishlov bershning yuqori sifatini ta’minlaydi, bundan tashqari RDB li elektr yuritma 
sxemasi dasturlarni kiritish va o‘chirishni nazorat qilish, dastgox elektr qurilmalarini ishlardagi 
ximoya, blokirovka va signallashtirishni ta’minlovchi bir qator bloklar va jixolarga xam ega 
bo‘ladi. 
Nazorat savollari 
1.Raqamli booshqarish nima? 
2.Tuzilish sxemasini tushuntiring. 
3.Elementlarini izoxlang. 
 
 
11.2-rasm. Dasturiy boshqariladigan EYU ning tuzilmaviy sxemasi