11-mavzu. Global korrupsiya ijtimoiy-madaniy inqiroz oqibati

Investitsiya loyihalari asosan yuqori lavozimli shaxslarning o‘z ixtiyori bilan qabul qilgan qarorlari bilan belgilanadi. Yirik investitsiya loyihalari (xususan, xorijiy korporatsiyalar ishtirokida) ko‘pincha monopol huquqlarni tanlov g‘olibiga topshirishni o‘z ichiga oladi. G‘oliblikni qo‘lga kiritish uchun rasmiylarga katta pora berishni va’da qilinadi. Ba’zi bir loyihalar ma’lum bir guruhlar loyihaning ijrochisi sifatida tayinlanganlardan ijara haqi ("hukumat ijarasi" olishlari uchun maxsus yaratiladi.
Davlat xaridlari, qoida tariqasida, bir nechta tanlov orasidan ob’ektiv ravishda eng yaxshi taklifni tanlov asosida tanlashni o‘z ichiga oladi, lekin ba’zida mansabdor shaxs bitimdan eng yuqori "komissiya" ("tepki") va’da qilgan sotuvchining g‘alabasini ta’minlay oladi. Buning uchun tenderda ishtirok etish cheklangan, uning qoidalari to‘liq e’lon qilinmagan va hokazo. Natijada, xaridlar oshirilgan narxda amalga oshiriladi.
Byudjetdan tashqari mablag‘lar ko‘pincha qonuniy maqsadlar uchun yaratiladi (pensiya jamg‘armalari, yo‘l fondlari va boshqalar) Ammo ba’zi bir fondlarda, masalan, nogironlarga yordam berish uchun, ularning daromadlari real xarajatlardan sezilarli darajada oshib ketishi mumkin, bu esa ba’zi mansabdor shaxslarning "profitsit" ga erishish istagini rag‘batlantiradi. Aksincha, defitsit bo‘lgan taqdirda, amaldorlar ko‘pincha pulni kim olishini o‘z xohishiga ko‘ra hal qilishadi. Ba’zi mamlakatlarda chet el yordami orqali yoki tabiiy resurslarni sotishdan olingan mablag‘lar byudjet mablag‘lariga qaraganda kamroq shaffof va kam nazorat ostida bo‘lgan maxsus fondlarga yo‘naltiriladi. Tovarlar narxlarining bir necha daqiqali o‘zgarishi sababli, operatsiyaning haqiqiy miqdorini va bunday mablag‘larga ajratmalar miqdorini aniqlash oson emas, bu pulning bir qismini mansabdor shaxslarning cho‘ntagiga yo‘naltirishga imkon beradi.
Korrupsiya nuqtai nazaridan eng daromadli boshqa sohalarga quyidagilar kiradi:
– soliq imtiyozlari;
– tovarlarni bozor narxlaridan past narxlarda sotish;
– yerning qiymatiga ta’sir ko‘rsatishi sababli yerni rayonlashtirish;
– tabiiy boyliklarni qazib olish;
–davlat aktivlarini sotish, ayniqsa davlat korxonalarini xususiylashtirish;
– tijorat (xususan, eksport-import) faoliyatining muayyan turiga monopol hokimiyat berish;
– yashirin iqtisodiyot va noqonuniy biznes ustidan nazorat (tovlamachilik, ta’qib qilishdan himoya qilish, raqiblarini yo‘q qilish va boshqalar);
– hukumatdagi mas’ul lavozimlarga tayinlash.
Bunda shuni unutmaslik kerakki,fuqarolarning iqtisodiy ongining,huquqiy tafakkurining yetarli darajada shakllanmaganligi sababli,ularning davlat boshqaruvidagi ma’lumotlarga erkin kirish imkoniyatining yo‘qligi (ya’ni uning xiralashtirilganligi) korrupsiyaga sabab bo‘ladi va muqarrar ravishda mamlakatni iqtisodiy inqirozga olib keladi.