11-mavzu. Inflyaciya

10.3. Bazalıq inflyaciya hám onıń mazmun mánisi
Bazalıq inflyaciya - bul inflyaciyanıń bir bólegi bolǵan hám ózinde basqarıw hám de máwsimli faktorlardıń bahalardaǵı tásirin esapqa almaǵan halda tovar hám xızmetler bahalarınıń erkin ózgeriwin (dinamikasın) sáwlelendiriwshi kórsetkish bolıp tabıladı. Bul kórsetkish mámlekettegi inflyaciya dárejesin belgili bir dáwir ushın ayqınıraq kórsetedi. Sebebi bazalıq inflyaciya tutınıw sebetindegi:
- máwsimli;
- qısqa múddetlerde bahası tez-tez ózgerip turıwshı;
- bahası mámleket tárepinen tártiplestiriletuǵın ayırım tovar hám xızmetlerdiń bahaların inabatqa almaydı. Mısalı, mıywe-palız eginleri tovarları, suw, gaz, elektr-energiya sıyaqlı tovar hám xızmet túrleri. Kóbinese, bazalıq inflyaciya degende mámleket tárepinen tártiplestiriletuǵın bahalar hám ekonomikadaǵı basqarıw sharalardıń tásirinen tısqarı, tuwrılanǵan tutınıw bahaları indeksi (TBI) túsiniledi.
T ómendegi diagramma arqalı inflyaciya jáne onıń quramın ápiwayılaw kóriniste túsindirip ótemiz:
Bazar ekonomikasında tovar hám xızmetler
bahası talap hám usınıstan kelip shıǵıp
qáliplesedi. Biraq sonday tovar hám
xızmet túrleri bar, olardıń bahaları
mámleket tárepinen ornatıladı hám
tártiplestiriledi. Tutınıw sebetindegi
ayırım tovar hám xızmetler bahaları tártipke salınıwı tuwrıdan-tuwrı ulıwma inflyaciya dárejesine tásir etkeni ushın bunday tovar hám xızmetler bahalarındaǵı ózgerisler bazalıq inflyaciyanı esaplawda qollanılmaydı. Usınıń menen, bazalıq inflyaciyanı esaplaw maqsetinde tutınıw bahaları indeksine dúzetiwler kiritiledi.
Tutınıw bahaları indeksi - bul, biz úzliksiz satıp alatuǵın tutınıw sebetindegi belgili bir tovar hám xızmetler bahasınıń málim dáwirge salıstırǵanda ózgeriwin kórsetedi. Ol procentte olshenedi. Oraylıq bank bul jandasıw arqalı bahalar ózgeriwin (dinamikasın) inflyaciyaǵa tásirin gúzetip baradı.
Nege geypara tovar hám xızmetler bazalıq inflyaciyaǵa kiritilmeydi? Joqarıda aytıp ótken sıyaqlı, bahası tártiplestiriletuǵın, qısqa múddetlerde ózgeriwsheń hám de máwsimli tovar hám xızmet bahalarındaǵı ózgerisler bazalıq inflyaciyanı esaplawda inabatqa alınbaydı. Bunday tovar hám xızmetlerdiń bazalıq inflyaciyaǵa kiritiliwi, ayqın (sap) inflyaciya dárejesine proporcional túrde kórinbewi, sonıń menen birge, pul-kredit siyasatı boyınsha alıp barılǵan ilajlardıń tásirliligin bahalawǵa múmkinshilik jaratpawı múmkin.
Áyne bul tovar hám xızmetlerdi bazalıq inflyaciyadan shıǵarıp taslaw, bahaları shok tásirinde ózgeriwshi tovar hám xızmetlerdiń dinamikasına shalǵımastán pul-kredit siyasatı ilajların ulıwma bahalarǵa tásirin ajıratıp alıwda qol keledi.
Bazalıq inflyaciyanı esaplawda bul sıyaqlı tovar hám xızmetler bahalarındaǵı ózgerislerdiń kiritilmewine tiykarǵı sebepler tómendegiler esaplanadı:
- tovar hám xızmetlerdiń (júzim, qumsheker hám sol sıyaqlılar) máwsim dawamında bahası keskin ózgeriwi;
- tovar hám xızmetlerdiń (mısalı, import tovarları) bahası qısqa múddetlerde tez-tez ózgerip turıwı ekonomikada shok tásirge eyeligi;
- mámleket tárepinen bahası ornatılatuǵın hám tártiplestiriletuǵın ayırım tovar hám xızmetler (mısalı, biyday, paxta mayı) diń inflyaciya dárejesine tuwrıdan-tuwrı tásir kórsetiwi.