11-mavzu. Inflyaciya

10.4. Inflyaciyanıń sociallıq - ekonomikalıq aqıbetleri hám inflyaciyaǵa qarsı siyasat
Ekonomikada inflyaciyanıń payda bolıwı mámlekettiń barlıq iskerlik tarawlarında sociallıq - ekonomikalıq tárepten unamsız jaǵdaylardı keltirip shıǵaradı. Ekonomist ilimpazlar hám qánigelerdiń pikirine qaraǵanda, mámlekette súyreliwshi inflyaciya ekonomika rawajlanıwına kúshli unamsız tásir kórsetpeydi. Ádetde ekonomikada inflyaciya dárejesi jıllıq 12 - 14 procentten artqannan keyin onıń unamsız tásiri bilinedi. Inflyaciyanıń unamsız sociallıq - ekonomikalıq aqıbetleri retinde tómendegilerdi atap ótiw maqsetke muwapıq.
1. Xalıq hám kárxanalardıń nominal dáramatları kólemi artıp barsada real dáramatları páseyedi. Nátiyjede xalıqtıń turmıs dárejesi páseyedi, olardıń jıllıq alıp atırǵan dáramatlarınıń real mánisi tómenlep baradı. Kárxanalarda shiyki zat hám islep shıǵarıw ǵárejetleri artıp baradı, bunıń nátiyjesinde olardıń finanslıq jaǵdayı jamanlasadı.
2. Mámlekettiń baylıq hám dáramatları bir gruppa kisiler ortasında qayta bólistiriledi. Kreditorlar buǵan baylanıslı utadı, debitorlar bolsa utqızadı. Dj. Milldıń pikirine qaraykóre «Barlıq tovarlardıń bahası sozılmalı ósip barıwı, basqasha sóz benen aytqanda puldıń satıp alıw mánisiniń túsip ketiwi, kimgedur ekonomikalıq tárepten keltiretuǵın paydası qosımsha islep shıǵarıw esabınan emes, bálki kimnıńdur esabınan ámelge asadı».
3. Puldıń materiallıq baylıqqa almastırıw processi tezlesedi. Xalıq óz qálewindegi pullarǵa tovar, kóshpeli múlk, qımbat bahalı buyımlardı, sonıń menen birge, turaqlı shet el valyutalardı satıp alıwǵa bolǵan ekonomikalıq qızıǵıwshılıqı artıp baradı.
4. Uzaq múddetli investiciyalarǵa baǵdarlanatuǵın aqshalar azayıp baradı hám axır aqıbette toxtaydı. Sebebi, investiciyalar esabınan keleside alınatuǵın dáramatlar óz qádirin joǵatǵan pullarda alınadı.
5. Xalıqtıń barlıq formadaǵı pul fondlarınıń (amanat, naq pul, obligaciya, qımbatlı qaǵazlar hám basqalar) qunı túsip ketedi. Sonıń menen birge, kárxanalardıń fondları, tiykarınan amortizaciya fondlarinıń qunı inflyaciya tásirinde túsip ketedi hám tiykarǵı qurallardı jańalaw hám de rekonstrukciyalawǵa múmkinshilik qalmaydı.
6. Amanatlar boyınsha procentler muǵdarınıń túsip ketiwi. Procentler nominal kóriniste ósiwi múmkin, lekin real qunı tómenlep baradı. Nátiyjede xalıqtıń banklerdegi amanatlarınıń kólemi tómenlep, aqshalardıń bankten tısqarı oborotınıń kólemi artıp baradı.
7. Mikroekonomikalıq dárejede óndiriske bolǵan mápdarlıq joǵaladı, bunıń nátiyjesinde kárxanada jańa ilimiy texnikanı engiziw dárejesi túsip ketedi. Jumısshılardıń miynetin xoshametlew páseyedi.
8. Milliy dáramattı bólistiriw hám qayta bólistiriw processleri oraylasadı. Milliy valyutanıń qádiriniń tómenlewi nátiyjesinde aylanısta shet el valyutalardıń qatnasıwı artıp baradı. Mámleket ekonomikasın basqarıwda qıyınshılıqlar payda boladı.
9. Ekonomikalıq maǵlıwmatlardıń shınlıǵı, isenimliligi, turaqlılıǵına isenimsizlik tuwıladı. Nátiyjede xalıqtıń mámleket tárepinen alıp baratırǵan makroekonomikalıq siyasatı hám pul - kredit sistemasına isenimi tómenleydi.
Milliy ekonomikada inflyaciyaǵa qarsı siyasattı shólkemlestiriw zárúrli áhmiyetke iye boladı. Sebebi, inflyaciya mámlekettiń sociallıq - ekonomikalıq siyasatın izden shıǵaradı. Óndiriske hám xalıqtıń turmıs dárejesine unamsız tásir kórsetedi. Inflyaciyaǵa qarsı siyasattı ámelge asırıwda, ekonomistlerdiń pikirine qaraǵanda, onıń eki jolı bar ekenligi tán alınadı:
- ulıwma talaptı tártipke salıw;
- ulıwma usınıstı tártipke salıw.
Ulıwma talaptı tártipke salıw arqalı inflyaciyaǵa qarsı gúres Keynsshilik baǵdarı retinde tán alınadı. Olar inflyaciyaǵa qarsı gúreste ulıwma talaptı tártipke salıw usınıstıń artıwına nátiyjeli tásir kórsetiwin aytıp ótedi.
Usınıstıń artıwına nátiyjeli tásir kórsetetuǵın tiykarǵı faktorlar mámleket ǵárejetlerin asırıw hám jeńillikli kreditlerdiń muǵdarın kóbeytiw bolıp tabıladı. Olar óz gezeginde mámlekette investiciyalıq talaptı keltirip shıǵaradı, investiciyalıq talap usınıstıń ósiwine alıp keledi, usınıstıń ósiwi bolsa bahalardıń tómenlewine, bahalardıń tómenlewi inflyaciyanıń aldın alıw hám giperinflyaciyanı saplastırıw múmkinshiligin beredi.
Inflyaciyaǵa qarsı gúrestiń monetaristlik baǵdarı wákilleriniń dıqqat orayında tiykarǵı másele jalpı usınıstı tártipke salıwǵa qaratıladı.
Monetaristlerdıń pikirine qaraǵanda, inflyaciyaǵa qarsı gúrestiń keynschiler tárepinen ilgeri súrilgen usılı mámleketti inflyaciyadan qısqa múddet ishinde shıǵıwǵa múmkinshilik beredi, lekin mámlekette jalpı talap hám jalpı usınıs ortasındaǵı uyqaspawshılıq jaǵdayı saqlanıp qaladı. Bunıń nátiyjesinde, málim waqıttan keyin, mámlekette inflyaciya processi payda boladı. Monetaristlik siyasattiń tiykarlawshılarınan esaplanǵan Milton Fridmannıń pikirine qaraǵanda - inflyaciya - bul tikkeley pul menen baylanıslı bolǵan jaǵday bolıp, onıń kelip shıǵıwın tiykarǵı sebebi mámlekettiń ekonomikanı basqarıwǵa aralasıwı nátiyjesinde payda boladı. Sol sebepli mámleket byudjeti deficitligin qosımsha emissiya ornına emes, bálki mámlekette jalpı usınıs kólemin asırıw jolı menen saplastırıw kerekligin aytıp otedi.
Monitaristler kredittiń procent stavkasın asırıw, byudjet deficitligin kemeytiw hám salıq stavkaların tómenletiwdi ilgeri súredi. Olardıń pikirine qaraǵanda, bunıń nátiyjesinde, tutınıwǵa bolǵan mútajlik qısqaradı, investiciya kólemi artadı, nátiyjesiz xojalıq subektleri bankrot boladı, mámlekette kúshli báseki ortalıǵı qáliplesedi. Bular óz gezeginde mámlekette inflyaciya dárejesiniń túsiwine alıp keledi.
Juwmaq etip aytqanda, inflyaciya mámlekettegi tovar hám xızmetler bahası ulıwma dárejesiniń asıwın bildirip, onıń tiykarǵı sebebi ekonomikanıń túrli tarawları ortasında payda bolǵan uyqaspawshılıqlar bolıp tabıladı. Bul áwelem bar fond hám tutınıw ortasındaǵı, talap hám usınıs, mámlekettiń dáramatları hám ǵárejetleri ortasındaǵı, aylanbadaǵı pul massası hám xojalıqlardıń naq aqshaǵa bolǵan talabı ortasındaǵı uyqaspawshılıqlardan ibarat esaplanadi.